कोरोना : विश्वका पाचँ महामारीको प्रकोपले बदल्यो इतिहास !
प्रकाशित मिति : चैत्र ९, २०७६ आईतबार
कोरोना भाईरसको प्रकोपले विश्वका करोडौं मानिसको जीवन एउटा नाटकीय स्वरुपमा बदलीरहेको छ । उनीहरु जुन खालको रहन सहनको संस्कारमा रहेका छन्, त्यसमा बदलाव आईरहेको छ । यो बदलाव निकै सास्तीपूर्ण छ ।
मितिको पाना महामारीहरुले ईतिहास बदलिएको मिसिलले भरीएको देखिन्छ । साम्राज्यवादको विस्तार पनि भयो भने उसको दायरा समेटियो पनि । यहाँ सम्म कि दुनियाको मौसममा पनि यीनै बिरामीको कारण उत्तार चढाव आएको देखियो ।
ब्ल्याक डेथ र पश्चिम यूरोपको शक्तिशाली उदय
चौधौ शताव्दीको पाँचौ र छैटौ दशकमा प्लेगको महामारीले यूरोपमा मृत्युको हृदय विदारक हृदयविदारक ताण्डव गरेको थियो । यस महामारीको कहरबाट यूरोपको एक तिहाई जनसंख्या कालको खालमा परेका थिए । तर दशौं लाख मानिसको ज्यान लिने यो महामारीले कतिपय यूरोपेली देशका लागि बरदान साबित भयो । यति धेरै मानिसको मृत्यु पछि धेरै देशले आफूलाई हरेक क्षेत्रबाट यसरी अगाडी बढाए कि ती देशहरु आजको धनी देशहरुमा गनिन्छन् ।
ब्लाक डेथ अर्थात ब्युबोनिक प्लेगका कारण धेरै संख्यामा मानिसहरु मरे पछि खेतमा काम गर्ने मजदुर समेत कम भएको थियो । यसबाट जमिनदारहरु दिक्क भएका थिए । जो सगँ किशान बचेको थियो उसले जमिनदारसगँ सौदाबाजी गर्ने क्षमता बढायो । यसको नतिजा यो भयो कि पश्चिीमी युरोपेली देशहरुको सामन्तवादी व्यवस्था ढल्न मद्धत पुर्यायो । जो किशानहरु जमिनदारहरुको खेतमा काम गर्न बाध्य थिए, उनीहरु जमिनदारको कैदबाट मुक्त हुने स्थितिमा पुगे ।
यस बदलावले दास किशानको साटो मजदुरहरुको जन्म भयो । जसका कारण पश्चिम यूरोप ज्यादा आधुनिक , व्यापारीक र नगदमा आधारीत अर्थव्यवस्थातिर अघि बढे । किनकि मजदुरहरुलाई खेतको काम दिन किशानलाई मंहगो पर्न थालेको थियो ।
समुद्री यात्राको शुरुवात
यही बाध्यताले उनीहरु यस्तो प्रविधिमा लगानी गर्न बाध्य भए कि जसमा खर्च कम लागोस्,मजदुर कम लागोस् र काम पूरा होस् । यसो गर्दा लागत घटाएर नाफा बचाउन सकिन्थ्यो । यो भनिन्छ कि पश्चिीमी युरोपेली देशहरुले साम्राज्यवादको शुरुवात गरे । युरोपका मानिसहरुले लामो समुन्द्री यात्रा शुरु गरे । यसअघि लामो समुन्द्री यात्रा र अन्वेषण महंगो र खतरनाक मानिन्थ्यो । तर प्लेगबाट यति धेरै मानिसहरु मरे पछि मानिसहरुले जोखिमका बीच समुन्द्री यात्रा शुरु गर्न थाले । किन कि प्लेगबाट धेरै मानिस मरेको देखेर उनीहरुको मनबाट डर निस्किएको थियो । र उनीहरु यसरी बाहिर गए पछि आफ्नो देशको अर्थव्यवस्था बढाउने मौका पाए । फेरी उनीहरुले उपनिवेश शुरु गरे । यसरी प्लेग पछि पश्चिम यूरोपमा नयाँ उर्जा आयो । त्यस पछि अर्थव्यवस्थालाई आधुनिकिकरणले उनीहरलाई नयाँ प्रविधिकिो विकास गर्न बाध्य बनायो । विदेशमा जुन स्तरमा उपनिवेश बनाए र त्याहाँबाट जो कमाई गरे त्यसैको बलमा पश्चिम यूरोपेली देश शक्तिशाली भएर उभिए । आज पनि त्यसै आज पनि त्यही प्रगतिको बलमा पश्चिम यूरोपको धेरै देशले विश्वमा आफ्नो दबदबा बनाए ।
अमेरीकामा चेचकबाट मृत्यु र जलवायु परिवर्तन
यू्रोपेली देशहरुले पन्ध्रौ शताव्दीको अन्त्य सम्म अमेरीकी महाद्धीपहरुमा उपनिवेश विस्तार गर्दै आफ्नो साम्राज्य स्थापित गरेका थिए । आफ्नो साम्राज्य विस्तारको चक्करमा यूरोपेली शक्तिले त्याहाँका यति धेरै जनता मारे कि त्यस क्षेत्रमा ठुलो प्रभाव पर्यो । भनिन्छ त्यस बेला हावा समेत बदलिएको हुन सक्छ भनिन्छ । ब्रिटेनका युनिभर्सिटी कलेज अफ् लण्डनका वैज्ञानिकहरुले एक अध्ययनमा पाए कि यूरोपको विस्तार पछि अमेरीकाको करीब विश्वको दश प्रतिशत अर्थात ६ करोड जति जनसंख्या थियो त्यस बेला । तर एक शताव्दीमा यो घटेर केवल ६० लाखमा झरेको थियो । अमेरीकामा यूरोपेली उपनिवेश स्थापित भए पछि त्यस क्षेत्रमा भएको अधिकाश मृत्यु त्यस बिरामीको लागि जिम्मेवार थियो जो उपनिवेशवादीले आफ्नो साथमा लिएर आएका थिए । यीनमा सबै भन्दा ठूलो बिरामी थियो चेचक । अन्य विरामीहरुमा खसरा, हैजा,मलेरिया,प्लेग,कालो ज्वरो, र टाईफस पनि सामेल थियो जसले करोडौँ मानिसको ज्यान लिएको थियो । यी नै रोगहरुका कारण यस क्षेत्रको मान्छेले असह्य पीडा झेले । ठूलो संख्यामा मानिसहरुको ज्यान गयो र यसको नतिजा सारा विश्वले भोग्नु पर्यो ।
विश्वको तापमानमा कमी
जनसंख्या घटे पछि खेती कम भयो । बिशाल ईलाकाहरु प्mेरी जंगल र चउरमा फेरीए । एउटा अनुमान अनुसार यस कारण अमेरीकी महाद्धीपमा करीब ६ लाख ६० हजार बर्ग किलोमिटर ईलाका यसरी नै जंगलमा बदलिएको थियो । यो ईलाका केन्या या फ्रान्सको क्षेत्रफल बराबर हुन्छ । यत्रो बिशाल ईलाकामा रुख बिरुवा हुर्किएका कारणले वातावरणमा कार्बनडाईअक्साईडको स्तर तल झरेयो । यो तथ्य आर्कटिकको बरफको नमुनामा विम्वित भएको पाईएको थियो । यसले गर्दा विश्वको ठूलो हिस्सामा तापमानमा कमी आयो ।
वैज्ञानिकहरुको विस्वास छ कि अमेरीमाकामा धेरै हरियालीका साथ ठूलो खालको ज्वालामुखी विष्फोट र सूर्यको गतिविधिहरुमा कमी आएकाले पनि विश्वको तापमानमा कमी आयो र यस्तो दिशामा गयो कि जसलाई हामी लिटल आईस ऐज या लघु हिमयुग को नामबाट जान्दछौं ।
विडम्बना यो हो कि अमेरीकामा जुन युरोपेली देश आफ्नो साम्राज्याको विस्तारका साथ यो तबाही लिएर आएका थिए । यसैका कारण भएको जलवायु परिवर्तनको शिकार पनि सबै भन्दा धेरै यूरोपमै आएको थियो । यहाँ ठूलो स्तरमा बाली नष्ट भएको थियो र सुखा स्थितिको सामना गर्नु परेको थियो ।
पहेँलो ज्वरो र फ्रान्सको बिरुद्ध हाईटीको बिद्रोह
क्यारेवियन राष्ट्र हाईटीमा एक महामारी प्रकोप पहेँलो ज्वरो फैलियो । जसले फ्रान्सलाई उत्तरी अमेरीकाबाट बाहिर निस्कन बाध्य पारेको थियो । र यसपछि अमेरीका ठूलो र शक्तिशाली देश बन्ने दिशामा विकसित हुन थाल्यो । १८०१ मा क्यारेवियन देश हाईटीमा यूरोपको औपनिवेशिक तागतको विरुद्ध त्याहाँका धेरै दासहरुले विद्रोह गरे ।
एक पछि अर्को विद्रोहका कारण अन्ततः तुसैंत लोवरतूर र फ्रान्ससगँ सम्झौता भयो र उनी हैटीका शासक बने । उता नेपोलियन बोनापार्टले आजीवन देशको शासक घोषित गरेका थिए । नेपोलियनले पुरै हाईटीमा आफ्नो कब्जा जमाउने सोचे । हाईटी कब्जा गर्ने उदेश्यले उनले दशौं हजार सैनिक पठाए । ती सेना लडाँईमा निकै बहादुर साबित भए तर पहेँलो ज्वरोबाट मुक्त हुन पाएनन् । यसैबाट उनीहरु पराजीत भए । हाईटीमा भोगेको हार पछि बोनापार्टले उत्तरी अमेरीकामा फ्रान्सको औपनिवेशिक विस्तारको आफ्नो सपनालाई पनि तिलाञ्जली दिए । एक अनुमान अन्ुसार फ्रान्सको करीब ५० हजार सैनिक , अधिकारी, डाक्टर यस रोगबाट ग्रसित भएर मरेका थिए । युद्धमा गएका करीब तीन हजार सैनिक मात्र फ्रान्स फर्कन सफल भएको बताईन्छ ।
यूरोपको सेनासगँ अफ्रीकी सेनामा जस्तो यस ज्वरोको सामना गर्ने क्षमता थिएन । यो हारले नेपोलियनलाई सिर्फ हाईंटीबाट मात्र होईन उत्तर अमेरीकाबाट पनि फिर्ता हुन बाध्य पार्यो । हाईटी कब्जा गर्ने दुई बर्षे असफल प्रयास पछि २१ लख मिलियन बर्ग किलोमिटर ईलाका भएको क्यारेबियन द्धीपमा अमेरीकाको नयाँ सरकारलाई बेचिदियो । यसलाई लुईसियाना पर्चेजको नामले पनि जानिन्छ । जस पछि अमेरीकाको ईलाका बढेर दोब्बर भयो ।
अफ्रीकाको जनावारमाथिको महामारी
अफ्रीकामा जनावारमा फैलिएको एउटा महामारीले यूरोपलाई आफ्नो साम्राज्य विस्तार गर्न मद्धत पुर्यायो । यो प्रकोपले सिधै मानिसको मृत्यु हुदैन थियो । तर पनि यसले जनावारको ठूलो हिस्सालाई शिकार बनाएको थियो । सन् १८८८ देखि १८९७ सम्म दरमियान राईडरपेष्टको नामक भाईरसले अफ्रीकामा करीब ९० प्रतिशत घर पालुवा जनावार समाप्त पारेको थियो । यसलाई जनावारमा हुने प्लेग पनि भनिन्छ । यो महामारीले अफ्रीकाको धेरै हिस्सामा ठूलो समस्या ल्यायो । खास गरी हर्न अफ अप्रीका, पश्चिम अफ्रीका र दक्षिण अफ्रीकामा रहने धेरै समुदाय प्रभावित बने । भोकमरी, पशुमा आधारीत खेती गर्न मुस्किल हुन थाल्यो । अफ्रीकाको यस्तो खराब अवस्थाले १९ औं शताव्दीको अन्त्यमा युरोपेली देशलाई अफ्रीकाको ठूलो हिस्सामा आफ्नो उपनिवेश स्थापना गर्ने माहौल तयार भयो ।
यूरोपेली शक्तिको नियन्त्रण
हुनतः युरोपेली देशले अफ्रीकामा आफ्नो साम्राज्य स्थापित गर्ने योजना राईडरपेष्ट भाईरसको प्रकोप शुरु हुनु भन्दा धेरै पहिल्यै बनाएको थियो । १८८४ देखि १८८५ सम्म जर्मनीको बर्लिनमा एउटा यूरोपेली सम्मेलन भएको थियो । जसमा यूरोपको १४ देश बेलायत,फ्रान्स, जर्मनी, पोर्चुगल,बेल्जियम र ईटालीले भाग लिए । यी देशहरुले अफ्रीकामा उपविनेश कायम गर्न आफ्नो आफ्नो क्षेत्र लिने सम्झौता गरेका थिए । १८७० मा केबल १० प्रतिशत हिस्सा युरोपको नियन्त्रणमा थियो । तर १९०० सम्ममा ९० प्रतिशत हिस्सा नियन्त्रणमा लिन पुगे । यो राईडरपेष्ट भाईरसले यूरोपलाई सहयोग पुर्यायो ।
ईटालीमा १८९० मा ईरीट्रियामा साम्राज्य विस्तार शुरु गरेको थियो । उसलाई यो काममा राईडरपेष्टका कारणले सहयोग पुर्यायो । यो भाईरसका कारणले ईथियोपियाको एक तिहाई जनसंख्या मृत्युको मुखमा पुगेको थियो ।
प्लेगको प्रकोप र चीनमा मिंग वंशको पतन
संयुक्त राष्ट्रको हिस्ट्री अफ अफ्रीकामा अफ्रीका महाद्धीपमा उपनिवेशवादको दावी यसरी गरिएको छ , अफ्रीकामा साम्राज्यवादले त्यसबेला हमला गर्यो , जबकि त्याहाँका मानिसहरु पहिले देखि नै एउटा ठूलो आर्थिक संकट झेलिरहेका थिए । र साम्राज्यवादसगँै जोडिएर कैयौँ खराबीहरु आए ।
चीनमा मिंग राजवंशले लगभग तीन शताव्दी सम्म राय गरेको थियो । आफ्नो पुरै शासनकालमा यस राजवंशले पूर्वी एशियाको ठूलो क्षेत्रमा आफ्नो प्रभाव छोडेको थियो । तर प्लेग भाईरसका कारण यो शक्तिशाली राजवंशको अन्त्य विनाशकारी रह्यो । यो महामारीले १६४१ मा उत्तरी चीनमा प्लेग जसरी नै आक्रमण गर्यो । जसले गर्दा धेरै मानिसहरुको ज्यान गयो । कतिपय ईलाकामा त जनसंख्याको २० देखि ४० प्रतिशत सम्म यही भाईरसले समाप्त पारेको थियो । खडेरी जस्ता समस्या झेलिरहेका बेला , बाली नष्ट भएका बेला भोकमरीले मरीरहेका मान्छेमाथि नै यो भाईरसले अर्को हमला गरे पछि झन संकट बढ्यो ।
चीनमा यो संकट , मलेरिया र प्लेग जस्ता बिरामीहरुले एक साथ फैलिए पछि पैदा भएको थियो । यो पनि हुन सक्छ कि चीनमा उत्तरबाट आएका आक्रमणकारीहरुबाट यो भाईरस आएको पनि हुन सक्छ । त्यही संकटका बेला तीनै आक्रमणकारीहरुबाट मिगं वशंको शासन उखेलियो ।
शुरुमा त चीनमा लुटेरा र डाकुहरुले हमला गरेका थिए तर पछि मंचुरियाको किगं राजवंशले संगठित तरीकाले चीनमाथि आक्रमण गरेर मिंग राजवंशको सधैका लागि समाप्त गरिदियो । त्यस पछि उनीहरुले आफैलाई चीनको शासक घोषित गरे । किंग वंशले सदियौं सम्म चीनमा राज्य गर्यो । मिंग वंशको अन्त्य हुनुमा खडेरी, भोकमरी, भ्रष्टाचार जस्ता कारण पनि थिए । तर भयानक बिरामीहरु र महामारीले यसलाई अन्त्य गर्न महत्वपूर्ण भूमिका निभएको थियो ।
– बिबिसीबाट