कमजोर बन्दै नेपाली रुपैयाँ: अमेरिकी डलरको मूल्य हालसम्मकै उच्च
प्रकाशित मिति : आश्विन २८, २०७९ शुक्रबार
अमेरिकी डलरको मूल्यमा लगातार उकालो लागेको छ । डलरको तुलनामा नेपाली मुद्रा हालसम्मकै कमजोर बनेको छ । विश्व बजारमा अमेरिकी डलर बलियो भएसँगै नेपाली मुद्राको भाउ अवमूल्यन भएको हो ।
नेपाली मुद्राको भारतीय रुपैयासँग स्थिर विनिमय दर रहेको छ । अमेरिकी डलर बलियो बनेसँगै भारुको मूल्य खस्कँदा त्यसको असर नेपाली मुद्रालाई पर्ने गरेको हो । यसले नेपाली मुद्रालाई थप कमजोर बनाएको छ । नेपाल राष्ट्र बैंकले आजका लागि तय गरेको मूल्यअनुसार एक अमेरिकी डलरको खरिददर एक सय ३१ रुपैयाँ ४६ पैँसा रहेको छ भने बिक्रीदर एक सय ३२ रुपैयाँ छ पैसा तय गरिएको छ ।
त्यस्तै युरोको खरिद मूल्य एक सय २७ रुपैयाँ ७७ पैसा र बिक्री मूल्य एक सय २८ रुपैयाँ ३५ पैसा रहेको छ । पछिल्लो समय अमेरिकी डलरको मूल्य लगातार उकालो लाग्दा मुलुकको अर्थतन्त्रमासमेत नकारात्मक असर पर्ने देखिएको छ । विप्रेषण आय, पर्यटन क्षेत्रको आय तथा निर्यात व्यापारमा भने डलर बलियो बन्दा अर्थतन्त्रमा सकारात्मक असर रहन्छ । तर, नेपालको वैदेशिक व्यापारमा निर्यातका तुलनामा आयात उच्च हुँदा त्यसको भुक्तानी डलरमा हुने र यसले व्यापार घाटा झनै बढ्ने हुन्छ ।
अमेरिकी डलरको मूल्य लगातार उकालो लाग्दा मुलुकको अर्थतन्त्रमासमेत नकारात्मक असर पर्ने अनुमान गरिएको छ । विप्रेषण आप्रवाहमा सकारात्मक प्रभाव पर्ने भए पनि अन्य क्षेत्रमा भने नकारात्मक असर पर्नेछ ।
मूल्य वृद्धिका अलावा, विदेशी परामर्शदार्तालाई दिनुपर्ने भुक्तानी, राज्यले विदेशी दातृ निकायलाई तिर्नुपर्ने ऋणको सावा तथा ब्याजको भुक्तानीमा समेत नकारात्मक असर पर्नेछ । कोरोनाका कारण पर्यटकको आवागमनसमेत उल्लेख्य मात्रामा वृद्धि हुन नसक्दा डलरको मूल्यवृद्धिले थप सङ्कट पैदा गर्नेछ ।
नेपाली रुपैयाको विनियम दर भारतीय रुपैयाँमा निर्भर
नेपाली मुद्राको भारतीय रुपैयाँसँग स्थिर विनिमय दर रहने गरेको छ । यसकारण केही समयता डलरको तुलनामा भारतीय रुपैयाँ खस्किँदा नेपाली रुपैयाँको मूल्य समेत कमजोर हुँदै गएको हो ।
जहाँ मुद्रा वा मुद्राको कारोबार हुन्छ, त्यसलाई विदेशी मुद्रा बजार वा मुद्रा बजार भनिन्छ। विनिमय दर सधैं एकनास हुँदैन, परिवर्तन भइरहन्छ। पाउण्डको लागि जुलाई २०२२ मा तिर्नु परेको रुपैया डिसेम्बरमा पनि उस्तै रहने ग्यारेन्टी हुँदैन ।
यो कम वा बढी हुन सक्छ। यो कुनै पनि मुद्रा को माग र आपूर्ति मा निर्भर गर्दछ। जुन मुद्राको माग जति बढी हुन्छ, त्यसको मूल्य त्यति नै बढी हुन्छ। अहिले विश्वको ठूलो हिस्साले अमेरिकी मुद्रा डलरमा व्यापार गर्ने भएकाले मुद्रा बजारमा सधैं डलरको माग बढी रहन्छ।
मुद्रा चाहिएको कुनै पनि व्यक्तिलाई कुनै मुद्रा चाहिएमा वा कुनै मुद्रा बेच्नु परेमा बैंकमा जानुपर्छ । मानौं कुनै व्यक्ति न्युयोर्क बाट आएको छ र उसले डलर बेच्न चाहन्छ भने उसले बैंकमा गएर डलरको सट्टा रुपैया पाउनेछ।
त्यसैले बैंक मुद्रा बजार वा मुद्रा बजारको सानो एकाइ हो र विश्वभरि लाखौं बैंकहरू छन्। यससँगै सरकारले व्यापारीहरूलाई मुद्रा खरिद बिक्री गर्न लाइसेन्स पनि दिन्छ, ती सबै मुद्रा बजारको हिस्सा हुन्।
देशका केन्द्रीय बैंकहरूले पनि आफ्नो साथमा विदेशी मुद्राको रिजर्भ राख्छन् । तर सन् १९९३ देखि मुद्रा बजार पनि अन्य क्षेत्रजस्तै सरकारी नियन्त्रणबाट मुक्त भएको छ र कुन मुद्राको मूल्य बजारमा माग–आपूर्तिमा भर पर्छ । तर केन्द्रीय बैंकहरूले मुद्रा बजारमा पनि हस्तक्षेप गर्छन्।
विदेशी मुद्रा बजारमा डलर धेरै महँगो भएमा आरबीआईले मुद्रा बजारमा डलर बेचेर र आवश्यक परेमा रुपैया खरिद गरेर रुपैयाँको मूल्य सन्तुलनमा राख्न सक्छ। भारत जस्तो देशमा कच्चा तेल, ग्यासजस्ता अत्यावश्यक वस्तुहरू विदेशबाट ठूलो मात्रामा आयात हुने गरेको छ । यसबाहेक इलेक्ट्रोनिक्स र सैन्य उपकरणको कारोबार पनि प्रायः अमेरिकी मुद्रामा हुन्छ। त्यसैले भारतलाई सधैं डलरको खाँचो छ।
यी सामानको माग बढेमा अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा मूल्य बढ्छ र भारतले आयात गर्दा बढी पैसा तिर्नुपर्ने हुन्छ, जसका कारण पेट्रोल र डिजेलको मूल्य बढ्छ । महँगो तेल र ग्यास प्रयोग गरेर सामान ढुवानी गर्दा र कलकारखाना चलाउँदा अन्य सामानको पनि मूल्य बढ्छ ।
पछिल्लो समय डलरको तुलनामा रुपैया झनै कमजोर बन्दै गएको छ । यसका धेरै कारण छन्।
महामारीका कारण अर्थतन्त्रमा मन्दी आएपछि रुस–युक्रेन युद्ध सुरु भएको थियो । पश्चिमी देशहरूले रुसमाथि आर्थिक प्रतिबन्ध लगाए र धेरै देशहरूले रुसबाट कच्चा तेल खरिद गर्न बन्द गरे। अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा तेल र ग्यासको मूल्य बढेसँगै यसको प्रभाव अमेरिका र युरोपमा पर्यो ।
युद्धका कारण खाद्यान्न, खाना पकाउने तेललगायतको आपूर्ति अवरुद्ध भयो । अमेरिका र युरोपमा विगत केही दशकयताकै उच्च महँगीको अवस्था आयो ।
मुद्रास्फीतिको असरबाट सर्वसाधारणलाई जोगाउन र अर्थतन्त्रमा पर्ने प्रतिकूल असर रोक्न अमेरिकाको केन्द्रीय बैंकको ब्याजदर बढायो । जसका कारण सरकारी ऋणपत्रमा ब्याज बढ्यो । व्याजदर बढेपछि व्यवसायी तथा उद्योगले व्यवसायका लागि लिएको ऋणमा बढी ब्याज तिर्नुपर्ने भयो ।
त्यसपछि भारतमा पनि महँगी बढ्यो । त्यसैले भारतमा पैसा राखेका विदेशी लगानीकर्ताहरू, विदेशी कम्पनीहरू, व्यक्तिहरूले पैसा निकालेर अमेरिका लैजान थाले । किनभने उनीहरू आफ्नो पैसा त्यहाँ सुरक्षित हुने ठाने । पछिल्ला केही महिनामा भारतबाट करोडौं डलरको लगानी फिर्ता भइसकेकोले मुद्रा बजारमा डलरको आपूर्ति हुन नसकेको हो ।