ताइवान आर्थिक र रणनीतिक रूपमा अमेरिका लगायत विश्वको लागि महत्वपूर्ण हुनुका तीन कारण

नेपाल डेस्क

---

प्रकाशित मिति : श्रावण १९, २०७९ बिहीबार

अमेरिकी संसदको प्रतिनिधि सभाकी सभामुख न्यान्सी पेलोसी ताईवान आइपुगेपछि चीनको विदेश मन्त्रालयले तुरुन्तै प्रतिक्रिया जनायो । चीनको विदेश मन्त्रालयले भन्यो ‘आगोसँग खेल्नेहरू जल्नेछन् ।’

पछिल्लो २५ वर्षमा अमेरिकाबाट यति उच्च हैसियतको कुनै पनि व्यक्तिले ताइवान भ्रमण गरेका थिएनन् । यद्यपि न्यान्सी पेलोसी त्यहाँ २४ घण्टाभन्दा कम समयमात्र बसेकी थिइन् ।

चीनको चेतावनीको बावजुद गरिएको न्यान्सी पेलोसीको यो भ्रमणको तीखो प्रतिक्रिया आयो । चीनले यसलाई ‘आफ्नो राष्ट्रिय सार्वभौमसत्ताको गम्भीर उल्लङ्घन’ मानेको छ र यसलाई ‘एक चीन नीति’ लाई चुनौतीको रूपमा हेरेको छ।

बदलाको रूपमा चीनले पहिलो कदम चाल्न ढिलाइ गरेन । उसले ताइवान नजिकैको क्षेत्रमा बिहीबारदेखि सैन्य अभ्यास सुरु गरेको छ । चीनले ताइवानलाई आफ्नो भूमिका रुपमा हेर्छ भने ताइवानले आफूलाई स्वतन्त्र राष्ट्रको रूपमा प्रस्तुत गर्दछ । यसमा लोकतान्त्रिक शासन प्रणाली छ, तर ताइवानले आधिकारिक रूपमा आफूलाई स्वतन्त्र राष्ट्र घोषणा गरेको छैन ।

न्यान्सी पेलोसीको ताइवान भ्रमण यस्तो समयमा आयो जब चीन र अमेरिकाबीचको तनाव चरम सीमामा छ । चीनले धेरै पटक आफ्नो वायु सेना प्रयोग गरेर ताइवानमाथि दबाब दिने प्रयास गरेको छ र यसका कारण स्थिति चिन्ताजनक बन्दै गएको छ । ताइवानको अवस्था यस्तो छ कि जसले विश्वको राजनीति र अर्थतन्त्रमा प्रभाव पार्ने निश्चित छ । त्यसका केही पक्षहरु छन् ।

ताइवानको स्थान किन यति महत्वपूर्ण छ ?

ताइवान मुख्य भूमि चीनको दक्षिणपूर्वी तटबाट करिब १२० किलोमिटर टाढा अवस्थित छ । धेरै विज्ञहरूले ताइवानलाई ’द्वीपहरूको पहिलो श्रृंखला’ भनेर उल्लेख गर्छन् । पछिल्ला केही वर्षमा चीनले उक्त क्षेत्रमा आफ्नो प्रभाव बढाउन धेरै प्रयास गरेको छ ।

लन्डनको किंग्स कलेजका डिपार्टमेन्ट अफ डिफेन्स स्टडीजका लेक्चरर डा. जेनो लियोनीले यसबारे भने -‘एक प्रकारको भौगोलिक बाधा जापानको दक्षिणी भाग हुँदै जान्छ, जुन ताइवान, फिलिपिन्स हुँदै दक्षिण चीन सागरमा जान्छ । यो शीतयुद्धको अवधारणा हो।’

टापुहरूको यो पहिलो श्रृंखलाका देशहरू अमेरिकाका सहयोगी हुन् र यो अमेरिकाको विदेश नीतिका लागि धेरै महत्वपूर्ण छ । लियोनीका अनुसार चीनले यो पनि विश्वास गर्छ कि यो रणनीतिक दृष्टिकोणबाट घेरिएको छ।

यस कारणले गर्दा, यस क्षेत्रमा ताइवानको स्थिति चीन र पश्चिम दुवैका लागि विश्वव्यापी राजनीतिमा ठूलो महत्व छ । धेरै पश्चिमी विज्ञहरू भन्छन् कि यदि ताइवान चीनको हिस्सा बन्यो भने चीन प्रशान्त क्षेत्रमा आफ्नो प्रभाव बढाउन स्वतन्त्र हुनेछ । यति मात्र होइन, यस्तो हुनेबित्तिकै प्रशान्त क्षेत्रको गुआम र हवाईमा रहेका अमेरिकी सैन्य अड्डाहरू पनि सुरक्षित हुने छैनन् ।

लियोनीले भने –  ‘दक्षिण चीन सागरमा चीनको पहिलेदेखि नै ठूलो प्रभाव छ, तर यदि तिनीहरू ताइवानमा आए भने तिनीहरूले आफ्नो नौसेनाको प्रभाव बढाउन सक्षम हुनेछन्। यसले उनीहरूलाई यस क्षेत्रमाथि नियन्त्रण दिनेछ, जसको विश्वव्यापी व्यापारमा ठूलो प्रभाव पर्छ। ताइवान दक्षिण र पूर्वी समुद्रमा कुनै पनि सम्भावित टकरावको अवस्थामा आफ्नो स्थिति बलियो बनाउने बाटोमा एक प्रकारको छुटेको लिंक हो ।’

तर, चीनले यस क्षेत्रमा आफ्नो मनसाय पूर्ण रूपमा शान्तिपूर्ण रहेको बताएको छ ।

विश्व अर्थतन्त्रमा ताइवान कति महत्वपूर्ण छ ?

ताइवान अर्थतन्त्रमा पनि निकै महत्वपूर्ण छ । हामीले हरेक दिन प्रयोग गर्ने इलेक्ट्रोनिक उपकरणहरूमा प्रयोग हुने चिपहरू ताइवानमा बनेका छन् ।
चाहे त्यो स्मार्टफोन होस् वा ल्यापटप वा स्मार्टवाच वा गेमिङ कन्सोल, यी सबैमा चिप्स प्रयोग गरिन्छ । र तीमध्ये अधिकांश ताइवानमा बनाइन्छ । ताइवानले विश्वको चिप बजारको करिब दुई तिहाई नियन्त्रण गर्दछ ।

२०२१ को जनवरी र डिसेम्बरबीच टिएसएमसीले लगभग ५३ अर्ब डलर आम्दानी गरेको थियो । यदि ताइवान चीनको नियन्त्रणमा भएमा विश्वको यो महत्वपूर्ण उद्योगमा चीनको नियन्त्रण हुनेछ । चिप्स र सेमीकन्डक्टरहरू बनाउनमा चीन पश्चिमी देशहरूभन्दा पछाडि रहेको छ । चीनले पश्चिमी देशहरूको स्तरमा आउन करिब २० वर्ष लाग्ने अनुमान छ ।

यदि चीनले ताइवानबाट यो उद्योग लियो भने त्यसको असर पश्चिमी देशहरूले तुरुन्तै भोग्नुपर्नेछ । चीन र अमेरिका यी प्रविधिहरू विकास गर्न एकअर्कासँग प्रतिस्पर्धा गरिरहेका छन्। यदि यो उद्योग चीनमा गयो भने चिप्स र सेमीकन्डक्टरहरूमा पश्चिमी देशहरूको पहुँच अवरुद्ध हुनेछ । यसले उनीहरूको मूल्यमा उल्लेखनीय वृद्धि हुनेछ । यस्तै अवस्था अन्य उद्योगको हकमा पनि हुन सक्छ । यसलाई समाधान गर्न पश्चिमी देशहरूका लागि प्रयास गर्न सजिलो छैन् ।

ताइवानको अवस्था किन यति जटिल छ ?

ऐतिहासिक स्रोतका अनुसार १७ औं शताब्दीमा छिङ राजवंशको समयमा ताइवान चीनको नियन्त्रणमा आएको थियो । जापानसँगको पहिलो लडाइँ हारेपछि चीनले सन् १८९५ मा ताइवान जापानलाई सुम्पेको थियो । त्यसपछि, ताइवान अर्को ५० वर्षसम्म जापानी कब्जामा रह्यो। दोस्रो विश्वयुद्धमा सन् १९४५ मा जापानको पराजयपछि चीनले ताइवानमाथि आफ्नो नियन्त्रण पुनः कायम गर्यो । तर त्यही समयमा चीनको मुख्य भूमिमा गृहयुद्ध सुरु भयो ।

यो गृहयुद्ध माओको नेतृत्वमा रहेको कम्युनिष्ट पार्टी र राष्ट्रवादी पार्टी ‘कुओमिन्ताङ’ बीच चलिरहेको थियो । त्यसपछि सन् १९४९ मा कम्युनिष्ट पार्टीले चीनलाई नियन्त्रणमा लिएको थियो । त्यसबाट बच्नको लागि कुओमिन्ताङ सरकारले ताइवानमा शरण लिएको थियो । तर, समुद्रमा धेरै बलियो पहुच नहुँदा चीनले तत्कालीन ताइवान कुओमिन्ताङ सरकारलाई त्याग्नुप¥यो ।

अस्थायी राष्ट्रपति सन यात सेन पछि चियांग काई–शेक ताइवानको पहिलो राष्ट्रपति बने । उनी सन् १९७५ सम्म तानाशाही शासकका रूपमा यस पदमा रहे । उनको मृत्युको तीन वर्षपछि तत्कालीन प्रधानमन्त्री तथा चियाङ काई–शेकका छोरा चियाङ चिङ कुओ ताइवानको राष्ट्रपति बने। उनले ताइवानको शासन प्रणालीलाई तानाशाहीबाट प्रजातन्त्रमा लैजाने प्रयासलाई अनुमति दिए ।

चीनले ताइवान मूल रूपमा एउटा प्रान्त थियो भनी दाबी गर्न इतिहास प्रयोग गर्दछ । यद्यपि धेरैले माओत्से तुङको नेतृत्वमा सन् १९११ वा १९४९ को क्रान्तिपछि ताइवान कहिल्यै पनि आधुनिक चीनको शासनको हिस्सा नभएको बताउँछन् ।

धेरै पश्चिमी देशहरूले चीनको एक मात्र वैध सरकारको रूपमा चियांग काई–शेकद्वारा स्थापित ताइवानको ’चीन गणतन्त्र’ लाई मान्यता दिए। तर १९७१ मा संयुक्त राष्ट्र संघले ताइवानको मान्यता रद्द गर्यो र कम्युनिष्ट चीनलाई चीनको रूपमा मान्यता दियो । त्यसयता ताइवानलाई मान्यता दिने देशको संख्या १५ मा झरेको छ। ताइवानले ल्याटिन अमेरिका र क्यारेबियन देशहरूबाट सबैभन्दा धेरै समर्थन प्राप्त गरेको छ।

चीन र ताइवानको स्थितिमा ठूलो भिन्नताका कारण धेरैजसो देशहरूले यस प्रकारको दुविधा कायम राखेका छन्। जसका कारण कानूनी हैसियत स्पष्ट नभए पनि ताइवानले स्वतन्त्र राष्ट्रको हैसियत कायम राखेको छ ।

मुख्य भूमि चीनबाट ताइवानमा बसाइँ सरेका मानिसहरूको वर्तमान जनसंख्या १५ लाख  छ, जुन ताइवानको जनसंख्याको १४ प्रतिशत हो । यद्यपि, ताइवानको राजनीतिमा धेरै वर्षदेखि यो समूहको प्रभुत्व रहेको छ ।