चीनले किन लगायो स्पाइडर म्यान चलचित्रमाथि प्रतिबन्ध ? यस्तो रहेछ भित्री कारण
प्रकाशित मिति : जेष्ठ ३०, २०७९ सोमबार
गत वर्षको डिसेम्बरमा रिलिज भएको चलचित्र ‘स्पाइडर म्यान नो वे होम’ ले सिने प्रेमीहरूमा निकै क्रेज देखाएको थियो । फिल्मले बक्स अफिसमा झण्डा फहरायो र दुई अर्ब डलर अर्थात् करिब एक खर्ब ५५ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढीको व्यापार गर्यो । यो चलचित्र हेर्न हलमा दर्शकको भीड लागेपछि कोरोना महामारीको छायाँमा दबिएको चलचित्र क्षेत्रले नयाँ आशा पाएको छ ।
तर, चीनका दर्शकले यो फिल्म हेर्न पाएनन् । त्यहाँ प्रतिबन्ध लगाइएको थियो। चीनले लामो समयदेखि आफ्नो सार्वभौमसत्तालाई चुनौती दिने कुनै पनि सामग्रीमाथि प्रतिबन्ध लगाइरहेको छ। तर ‘स्पाइडरम्यान’को यो फिल्ममा चिनियाँ मूल्यमान्यतामा चोट पुग्ने कुनै पनि कुरा थिएन । यो फिल्ममा चीनलाई पनि देखाइएको छैन । यसपछि प्रश्न उठ्यो कि चिनियाँ सरकार र हलिउडबीच के भइरहेको छ ?
सन् १९४९ अघि चीनको चलचित्र उद्योग निकै सानो थियो । यसको दायरा केही हलिउड फिल्महरू बाहेक चीनमा बनेका फिल्महरूमा मात्र सीमित थियो। तर अध्यक्ष माओ (माओत्सेतुङ) को उदय र जनवादी गणतन्त्र चीनको गठनसँगै सबै कुरा परिवर्तन भयो।
सन् १९५१ देखि हलिउड र हङकङमा बनेका चलचित्रलाई चीनमा प्रदर्शन गर्न प्रतिबन्ध लगाइएको थियो । चीनमा त्यतिबेला सिनेमा देखाउने गाडीहरू देशभर घुम्ने गर्दथे । यी किसान र मजदुरका कथाहरू देखाइयो जसमा उनीहरूले कम्युनिष्ट पार्टीप्रतिको समर्पणको कुरा गर्नेछन्। चीनमा तीन दशकसम्म यस्तै फिल्महरूले प्रभुत्व जमाए।
‘चाइनाज एन्काउन्टर विथ ग्लोबल हलिउड’ नामक पुस्तकका लेखिका वेन्डी सु भन्छिन्, “यी ३० वर्षमा चीनमा एउटा मात्र अमेरिकी फिल्म देखाइएको थियो। यो फिल्मको बारेमा सायद कसैले सुनेका छैनन्। यो फिल्म ‘सल्ट अफ’ द अर्थ’ हो। ।” ‘सल्ट अफ द अर्थ’को कथा न्यू मेक्सिकोका खानी कामदारहरूको जीवनमा आधारित छ।
हलिउडले कम्युनिष्ट पार्टीसँग सम्बन्ध रहेको आरोपमा फिल्मका निर्मातालाई कालोसूचीमा राखेको थियो । यो चलचित्र चीनका दर्शकमाझ पुग्नुको एउटा महत्वपूर्ण कारण थियो ।
सन् १९७६ मा अध्यक्ष माओको निधनपछि चिनियाँ चलचित्र उद्योगमा ‘टर्निङ प्वाइन्ट’ आयो। दशकौंसम्म सरकारको प्रचार मेसिन बनेको चलचित्र उद्योगले अहिले थप स्वतन्त्रता पाएको छ । तर सरकारबाट आर्थिक सहयोग बन्द भएपछि उनको अवस्था नाजुक थियो । वेन्डी सु बताउँछन्, “चीनको फिल्म उद्योग गहिरो समस्यामा थियो। धेरै फिल्म स्टुडियोहरू दिवालिया भएका थिए। थिएटर जानेहरूको संख्या घटेको थियो।”
चिनियाँ फिल्म निर्मातासँग फिल्म बनाउन पैसा नभएपछि अधिकारीहरूले नयाँ सुझाव लिएर अगाडि आएका हुन् ।
वेन्डी सुले भनिन्, “उनले सरकारको फिल्म ब्यूरोलाई सुझाव दिए कि हामीले हिट भएका हलिउड फिल्महरू किन्नु पर्छ। चीनका मानिसहरूले पनि यी फिल्महरू मन पराउनेछन्। यदि तिनीहरू थिएटरमा गए भने हामी पैसा कमाउन सक्षम हुनेछौं। पैसाले हामी चीनमा फिल्म बनाउन सघाउन सक्छौं। त्यहीँबाट हलिउड फिल्म ल्याउने विचार आयो।”
सन् १९९४ मा हलिउडको ब्लकबस्टर फिल्म ‘द फ्युजिटिभ’ चीनमा रिलिज भएको थियो । यो एक पुरुषको कथा हो जसलाई आफ्नी श्रीमतीको हत्या गरेको आरोप लागेको छ र आरोप गलत साबित गर्न खोजिरहेको छ। यस फिल्ममा मुख्य भूमिका ह्यारिसन फोर्ड र टमी ली जोन्सले खेलेका थिए। उनले चिनियाँ दर्शकहरूमा अद्भुत छाप छोडे।
वेन्डी सु भन्छिन्, “चीनका दर्शकहरूले हलिउडको ब्लकबस्टर फिल्म यति रोचक हुन सक्छ भन्ने सोचेका थिए। द्रुत गतिको एक्शन-प्याक फिल्म। तपाईं कल्पना गर्न सक्नुहुन्छ कि यो एक सनसनीपूर्ण थियो, उनीहरूका लागि आश्चर्य। किनभने अन्तर्राष्ट्रियसँग उनको कुनै सम्पर्क थिएन। तीस वर्ष भन्दा बढीको लागि समुदाय।”
यो नयाँ युगको सुरुवात थियो। चीनका दर्शकका लागि मात्र नभई देशको सिङ्गो चलचित्र उद्योगका लागि ।
तर, चीनले हरेक वर्ष १० वटा हलिउड फिल्म मात्र प्रदर्शन गर्ने निर्णय गरेको थियो । हलिउडले यी प्रत्येक फिल्मबाट कुल बक्स अफिस कमाईको दशांश कमाउने गर्दथ्यो, तर चीनका मानिसहरूका लागि यी फिल्महरू अमूल्य थिए। उनी बाहिरी संसार हेर्न आतुर थिए तर सरकारले चिनियाँ शासन प्रणालीलाई चुनौती नदिने फिल्म मात्र देखाएर पैसा कमाउन खोजेको थियो ।
प्रतिबन्ध र मेलमिलाप
सन् १९९७ मा हलिउडका तीनवटा फिल्म रिलिज भएका थिए । उनीहरूको कथाले चीन र हलिउडको सम्बन्धमा ‘ब्रेकअप’ निम्त्यायो। तीमध्ये दुई फिल्म ‘सेभेन इयर्स इन तिब्बत’ र ‘कुन्दुन’ थिए । यसमा तिब्बतका आध्यात्मिक गुरु दलाई लामाको चर्चा थियो । तेस्रो फिल्म ‘रेड कर्नर’ थियो । यसमा चीनको कानुनी प्रणालीका त्रुटिहरू देखाइएको छ। यी मध्ये कुनै पनि फिल्म चीनमा देखाउनको लागि बनाइएको थिएन।
तिनीहरूका कथाहरूले चिनियाँ प्रशासनलाई यति रिस उठ्यो कि तिनीहरूले यी फिल्महरू बनाउने तीन स्टुडियोहरूलाई प्रतिबन्ध लगाए। तीन ठूला ब्यानर सोनी, एमजीएम र डिज्नीलाई एक्कासी बाहिरिने बाटो देखिएसँगै हलिउड ब्याकफुटमा आयो ।
युनिभर्सिटी अफ साउदर्न क्यालिफोर्नियाका प्रोफेसर स्टेनली रोजेन भन्छन्, “त्यतिबेला हलिउडका लागि चीनको फिल्म बजार ठूलो थिएन, तर चीनले सुरुदेखि नै आफ्नो बुलशिट देखाएको थियो। उनले सबै हलिउड स्टुडियोलाई भने कि यदि तपाईंले यस्तो फिल्म बनाउनुभयो भने। तपाईं चीनमा देखाउन चाहनुहुन्न, तिनीहरूले त्यो फिल्मलाई प्रतिबन्ध मात्र लगाउँदैन, तर तपाईंका सबै फिल्महरू प्रतिबन्ध लगाउनेछन्। चीनले सुरुदेखि हलिउडको मालिक को हो भनेर भन्न खोजेको थियो?
स्टेनली भन्छन्, “केही हदसम्म यो सत्य हो। यसका पछाडि धेरै कारणहरू छन्। एउटा यो हो कि चिनियाँहरूले आफ्नै किसिमका फिल्महरू बनाइरहेका छन् जसमा विशेष प्रभावहरू छन्। ती ठूला बजेटका छन्। जसमा स्टारहरू छन्। चीनमा पहिलो पटक ठूला चलचित्रहरू थिए। कुनै चलचित्रका ताराहरू छैनन्। हङकङका ज्याकी च्यान, अर्नोल्ड स्वार्जनेगर जस्ता ताराहरू थिए। अहिले चीनका ताराहरू छन्। अन्य हलिउड चलचित्रहरूमा पनि उस्तै पुनरावृत्ति छ र चिनियाँ दर्शकहरू पहिले जस्तो छक्क परेका छैनन्।”
चीनको छनौट महत्त्वपूर्ण
न्यूयोर्कस्थित संस्था ‘पेन अमेरिका’का अनुसन्धान निर्देशक जेम्स ट्यागर भन्छन्, ‘जब म यस विषयमा अनुसन्धान गरिरहेको थिएँ, मलाई एक व्यक्तिले आधा कुरा चीनको सेन्सरसिपसँग सम्बन्धित छ र आधा अमेरिकी पुँजीवादका कारण भएको बताए । ” जेम्स बताउँछन् हलिउडले चीनका दर्शकहरूसम्म पुग्न कस्ता प्रकारका सम्झौताहरू गरिरहेको छ।
सन् २०२० मा चीनको बक्स अफिस विश्वमा सबैभन्दा ठूलो भएको र चीनमा पहुँच प्राप्त गर्दा हलिउडका ठूला चलचित्रको आर्थिक भाग्य निर्माण वा तोड्न सक्ने उनको भनाइ छ ।
जेम्स भन्छन्, “यी ठूला कम्पनीहरूलाई चीनको सेन्सरलाई ध्यानमा राखेर आर्थिक फाइदाहरू छन्। आजकल हामी हलिउड स्टुडियोहरू आफैं सेन्सर भएको देखिरहेका छौं। तिनीहरू यसलाई ठीक गर्न चाहन्छन्। उहाँद्वारा निर्मित फिल्महरू चीनमा देखाउन सकिन्छ।”
परिवर्तनहरू पनि फरक प्रकारका थिए। उदाहरणका लागि, समलैंगिक वा समलैंगिक क्यारेक्टरहरूको संवादहरू परिवर्तन गरियो। जेम्स भन्छन् कि धेरैलाई लाग्न सक्छ कि यसमा ठूलो कुरा के हो।
तर यसको अर्थ संसारको उत्कृष्ट केन्द्रले आफ्ना कथाहरूमा चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको प्रचार केन्द्रको अनुमति लिन्छ। जेम्स भन्छन्, यस्तो अवस्थामा फिल्मको कथामा धेरै राजनीतिक सन्देशहरू पनि घुसाउन सकिन्छ ।
पिक्चर अझै बाँकी छ:
युनिभर्सिटी अफ भर्जिनियाका एसोसिएट प्रोफेसर आयन कोकस भन्छन्, “चीनमा ठूलो बजेटको ब्लकबस्टरको सफल रिलिजले अमेरिकी बक्स अफिसको कमाई दोब्बर बनाउन सक्छ।”
सन् २०२० मा विश्वभर हलिउड फिल्मको सबैभन्दा धेरै दर्शकको हिसाबले चीनले अमेरिकालाई उछिन्यो। यहाँ यो याद राख्नु पर्छ कि हलिउडको ग्ल्यामर पछाडि विभिन्न तरिकाले पैसा कमाउन लगानीकर्ताहरूको दबाबमा रहेका व्यक्तिहरू छन्।
इओन कोकस भन्छन्, “डिज्नी जस्ता कम्पनीको बारेमा कुरा गर्दा तपाईले आफ्नो फिल्ममार्फत चिनियाँ बजारमा प्रवेश गर्ने प्रयास गरेको थाहा पाउनुहुनेछ। उनीहरुको उद्देश्य फिल्मबाट कमाउने मात्र होइन। उनीहरु यस्तो बौद्धिक सम्पत्ति पनि बनाउन चाहन्छन्। जसमा शक्ति छ। चिनियाँ बजारमा। जसलाई सामान बेच्न, थिम पार्क निर्माण गर्न, भिडियो गेमहरू, कपडा र खेलौना र अन्य उत्पादनहरू प्रयोग गर्न सकिन्छ। तर, चाइनाको सेन्सरको बारेमा कसैले ग्यारेन्टीसहित केही भन्न सक्दैन ।
गत वर्ष मार्वलको सुपरहिरो फिल्म ‘शाङ ची एन्ड द लिजेन्ड अफ द टेन रिङ्’ रिलिज भएको थियो । फिल्मलाई चीनमा रिलिज हुन दिइएन । यसको मुख्य कारण चलचित्रका मुख्य कलाकारले विगतमा चिनियाँ प्रशासनको आलोचना गरेको बताइएको छ ।
स्पाइडरम्यानको हालैको फिल्म ‘नो वे होम’ प्रतिबन्धको कारण पनि त्यस्तै एउटा सानो कारण बताइयो । समस्याको कारण हो हलिउडले चीनले विरोध गर्न सक्छ भनेर अनुमान गर्न असमर्थ छ।
इयान कोकास भन्छन्, “यो चुनौतीको नयाँ पक्ष हो। यस्तो होइन कि सुपरहिरोको फिल्म कहिल्यै बन्नेछैन। यो एक चलिरहेको झगडा हो जहाँ स्टुडियोहरूले आफ्नो फिल्मलाई चीनमा कसरी हेरिन्छ भनेर हेर्नु पर्छ। समय पनि छैन। स्टुडियोसँग अन्तरक्रिया गर्ने र उनीहरूलाई निर्देशन दिने मानिसहरूलाई स्पष्ट गर्नुहोस्, त्यस अवस्थामा स्टुडियोले उनीहरूले के सिर्जना गर्दैछ भन्ने बारे सोच्नु पर्छ भविष्यमा प्रभाव पार्छ?”
सन् १९९७ बाट सिकेको पाठ पनि अगाडि छ । त्यसपछि स्टुडियोलाई चीनमा रिलिज नहुने फिल्म बनाएर कारबाही गरिएको थियो।
इयान कोकास भन्छन्, “यस प्रश्नको पक्कै पनि कुनै स्पष्ट जवाफ छैन। मलाई लाग्छ एउटा कुरा बुझ्नु महत्त्वपूर्ण छ कि एक समय आउन सक्छ जब हलिउड स्टुडियोहरूले ठूलो बजेटका फिल्महरूको लागि चिनियाँ बजारमा भर पर्न सोच्नेछन्।” एक विश्वसनीय व्यापार निर्णय। तर यस्तो देखिन्छ कि सबै अनिश्चितताको बाबजुद, तिनीहरूले आफ्नो प्रयास जारी राखेका छन्।”
एउटै प्रश्नमा फर्केर आउँदा, चीनले किन ‘स्पाइडर म्यान’माथि प्रतिबन्ध लगायो ? यसको छोटो जवाफ हो, यसबाट अमेरिकाको छवि शक्तिशाली देशको बनाइएको छ जुन चीनको लागि सहन असक्षम थियो।
दोस्रो, चिनियाँ सरकारले देशको विचारधारालाई प्रवर्द्धन गर्ने चिनियाँ चलचित्रका लागि थप ठाउँ खोजेको छ। अब प्रश्न यो पनि छ कि हलिउडले चीनका दर्शक पछी दौडिरह्यो भने फिल्मको कथामा कस्तो असर पर्ला ? विज्ञ जेम्स ट्यागर भन्छन्, यदि कुनै लेखकले एकाग्रता शिविरको कथा सुनाउन चाहन्छ भने, यो विरलै अनुमति दिइन्छ किनभने चीनमा त्यस्तो कुनै फिल्म देखाउन सकिँदैन, किनभने उनीहरूले अहिले एकाग्रता शिविरमा राखेका छन्।-बिबिसिबाट