युक्रेनको कथा : कसरी भएको थियो युक्रेनको जन्म ? रुससँग के छ नाता ?

नेपाल डेस्क

---

प्रकाशित मिति : फाल्गुन २२, २०७८ आईतबार

विगत आठ वर्षदेखि रुस र युक्रेनबीच चलिरहेको द्वन्द्वले दुई देशलाई मात्रै नभई सिंगो विश्वलाई नै खतरनाक मोडमा पुर्याएको छ । बाँकी छिमेकी देशहरू जस्तै, युक्रेन र रूसको पनि साझा विरासतको इतिहास रहेको छ, जसले दुई देशलाई एक तरिकाले जोड्द छ र अलग गर्दछ।

यो कथा नवौं शताब्दीमा वर्तमान युक्रेनको राजधानी किभबाट सुरु हुन्छ। कीव पहिलो स्लाभिक साम्राज्यको राजधानी थियो। यो राज्य एक स्क्यान्डिनेभियाई जनजातिद्वारा गठन गरिएको थियो जसले आफूलाई रूस भनिन्छ। यो महान मध्ययुगीन राज्यपछि किभियन रूस भनिन्छ।रुस र युक्रेन दुवै यही  साम्राज्यबाट जन्मेका हुन् । मस्को २१ औं शताब्दीमा स्थापित भएको थियो। त्यसपछि यो शहर किभियन रूसी साम्राज्यको उत्तर-पूर्वी सीमा थियो।

विरासतको कथा

यस साम्राज्यमा अर्थोडक्स ईसाई धर्मको प्रभुत्व थियो। सन् ९८८ मा, कीभ सम्राट व्लादिमिर वा सेन्ट भ्लादिमिर Svyatoslavich द ग्रेटले यो दृष्टिकोण अपनाए। भ्लादिमिर प्रथमले मध्यकालीन रूसको राज्यलाई हालको बेलारुस, रूस र युक्रेनबाट बाल्टिक सागरसम्म विस्तार गरे।

बेलारूसी, युक्रेनी र रूसी भाषाहरू यस क्षेत्रमा बोलिने धेरै बोली मध्यको हो । यो साझा विरासतले यी तीन देशलाई सांस्कृतिक रूपमा एकताबद्ध गर्दछ। हालै भ्लादिमिर पुटिनले रुसी र युक्रेनी जनता एक भएको घोषणा गरेका छन् ।

तर विज्ञहरू यो कुरामा सहमत छैनन्। उनीहरु दुबैको उत्पत्ति एउटै राज्यबाट भएको हुनसक्ने तर पछिल्लो नौ शताब्दीमा युक्रेनको अनुभव फरक रहेको बताउँछन् । किनभने उनको भाग्य विभिन्न समयमा विभिन्न शक्तिहरूले तय गरेका छन्।

युनिभर्सिटी कलेज अफ लन्डनका युक्रेनी अध्ययनका प्रोफेसर डा एन्ड्रयु विल्सनले भनेस् ‘युक्रेनलाई क्षेत्र वा पहिचानको सट्टा एक ‘जटिल पहेली’को रूपमा हेर्नु महत्त्वपूर्ण छ।’ १३ औं शताब्दीमा, रूसी राज्यका धेरै प्रान्तहरू मंगोल साम्राज्यले कब्जा गरे। तर १४ औं शताब्दीमा, कमजोर मंगोल शासनले मस्को र लिथुआनिया नामक दुई प्रान्तहरूलाई फाइदा पुर्‍यायो। यी दुईले रुसलाई आपसमा विभाजित गरे ।

पश्चिमी युक्रेन -पूर्वी युक्रेन

कीभ र यसको वरपरको क्षेत्र लिथुआनिया प्रान्तद्वारा कब्जा गरिएको थियो। यी मानिसहरूले यहाँ पुन:जागरण र सुधारवादी विचारधारा ल्याए र पश्चिमी युक्रेनको गालिसिया वा कार्पाथियन ग्यालिसिया क्षेत्र ह्याब्सबर्ग साम्राज्यद्वारा शासित थियो। त्यो समयको सांस्कृतिक सम्पदा अझै पनि त्यो क्षेत्रमा देख्न सकिन्छ। एक प्रख्यात रुसी इतिहासकार जेफ्री होस्किङले बीबीसी हिस्ट्री एक्स्ट्रालाई भने, ‘पश्चिमी युक्रेनको इतिहास पूर्वी युक्रेनको भन्दा धेरै फरक छ।’

पश्चिमी युक्रेनका धेरै मानिसहरू रूसी अर्थोडक्स चर्चका अनुयायी छैनन्। उहाँ पूर्वी क्याथोलिक चर्चको विश्वासी हुनुहुन्छ। यो विश्वासले पोपलाई आफ्नो आध्यात्मिक गुरु मान्छ। यस बाहेक, युक्रेनको क्रिमिया क्षेत्र पनि देशको अन्य भाग भन्दा धेरै फरक छ। यहाँको सम्बन्ध ग्रीक र टाटार जनतासँग रहेको छ र मध्यकालीन समयमा क्रिमिया पनि रुसी र ओटोमन साम्राज्यको अधीनमा थियो।

१७ औं शताब्दीमा, लिथुआनिया-पोल्याण्डको राष्ट्रमण्डल र रूसका जारवादी सम्राटहरू बीचको युद्धले डिनिपर नदीको पूर्वका सबै क्षेत्रहरूलाई रूसी नियन्त्रणमा ल्यायो। युक्रेनका जनताले यस क्षेत्रलाई आफ्नो ‘बायाँ किनारा’ मान्दथे। हालको युक्रेनको मध्य र उत्तरपश्चिमी क्षेत्रमा, १७ औं शताब्दीमा एउटा राज्य थियो, जसलाई १७६४ मा रुसी महारानी क्याथरिन द ग्रेटले कब्जा गरेको थियो।

उनीहरूले पोल्याण्डले ओगटेको युक्रेनको भू-भागमा पनि आफ्नो नियन्त्रण कायम गरे। आगामी वर्षहरूमा, एक नीति आदेशले युक्रेनी भाषाको प्रयोग र अध्ययनमा प्रतिबन्ध लगाएको छ। मानिसहरूलाई आस्थाका सम्बन्धमा पनि दबाब दिइयो र यसरी ‘सानो जात’ समूह बनाइयो।

नसुल्झिएको पहेली

यसैबीच पश्चिमका धेरै देशहरूमा राष्ट्रियताको लहर फैलियो । यसको प्रभाव पोल्याण्डदेखि अस्ट्रियासम्म देखिएको थियो । यस अवधिमा यहाँका धेरै मानिसहरूले आफूलाई रुसका मानिसहरूभन्दा फरक देखिनका लागि ‘युक्रेनियन’भन्न थाले।

तर, २० औं शताब्दीमा रुसमा क्रान्ति भयो र सोभियत संघको स्थापना भयो । यस क्रममा ‘युक्रेन-सम्बन्धित पहेलीले नयाँ रूप पाएको छ।
सोभियत नेता जोसेफ स्टालिनले दोस्रो विश्वयुद्धको अन्त्यमा पोल्याण्डबाट पश्चिमी युक्रेनलाई गाभे।

सन् १९५० को दशकमा मस्कोले क्रिमियालाई युक्रेनलाई सुम्पेको थियो। यो सोभियत संघको एक हिस्सा थियो। यस निर्णयपछि पनि रुससँग गहिरो सम्पर्क कायम रह्यो र ब्ल्याक सीमा रुसको जहाजले यसलाई प्रतीकात्मक रूपमा पुष्टी गर्ने गर्दथ्यो ।
सोभियत सरकारले युक्रेनमा रुसी प्रभावलाई थप बलियो बनाउन खोज्यो। धेरै पटक युक्रेनले यसको लागि ठूलो मूल्य चुकाउनु परेको छ।

१९३० को दशकमा सोभियत संघको हिस्सा रहेको युक्रेनमा स्टालिनले जबरजस्ती थोपरेको भोकमरीका कारण लाखौं मानिस मरे। यसपछि स्टालिनले ठूलो संख्यामा सोभियत जनतालाई त्यहाँ बसाए ।तिनीहरूमध्ये धेरैले युक्रेनी बोल्न सक्दैनन्। यस क्षेत्रसँग उनको सम्पर्क र सम्बन्ध पनि निकै सीमित थियो । यो प्रयास पूर्वी क्षेत्रलाई पुनर्वास गर्न थियो। तर, सांस्कृतिक रूपमा सोभियत संघले युक्रेनमाथि आफ्नो प्रभुत्व कहिल्यै प्रमाणित गर्न सकेन।

होस्किङका अनुसार केन्द्रबाट आर्थिक, राजनीतिक र सैन्य निर्णयहरू लागू गरिए पनि युक्रेनलाई सांस्कृतिक र शिक्षाको क्षेत्रमा ‘विशेष स्वायत्तता’ थियो। यद्यपि रूसी भाषा प्रबल थियो, प्राथमिक विद्यालयमा बच्चाहरूले युक्रेनी भाषा सिक्न जारी राखे। यस भाषामा धेरै पुस्तकहरू प्रकाशित भएका छन्। ‘२० औं शताब्दीको उत्तरार्धमा युक्रेनी शिक्षित मानिसहरूका बीचमा बलियो राष्ट्रवादी अभियान सुरु भयो।’
१९९१ मा, सोभियत संघ विघटन भयो र १९९७ मा रूस र युक्रेन बीच एक सन्धि हस्ताक्षर गरियो। यसबाट युक्रेनको सिमानाको अखण्डता पुष्टि भयो। तर देशका विभिन्न क्षेत्रमा यस्ता केही कमीकमजोरी देखिएकाले दरार बाँकी रहेको छ ।

युक्रेनको पूर्वी भागका मानिसहरूको रुससँग घनिष्ठ सम्बन्ध छ। यहाँ बस्ने मानिसहरू रुसी भाषा बोल्छन् र रूढीवादी छन्। युक्रेनको पश्चिमी भागमा पश्चिमी प्रभाव देखिन्छ। पोल्याण्ड र हंगेरीको प्रभाव यहाँ देखिन्छ। यहाँ बस्ने मानिसहरू क्याथोलिक हुन् र तिनीहरू आफ्नै भाषा बोल्छन्। (यो कथा स्पेनिश भाषाबाट अनुवाद गरिएको हो)-BBC