गल्ती श्रीमानको, सजाय श्रीमतीलाई
प्रकाशित मिति : असार ८, २०७५ शुक्रबार
मेनुका ढुंगाना-
मंगलसेन नगरपालिका ४ की शारदा आउजीलाई २०६५ सालमा एचआइभी देखा पर्यो । त्यतिबेला उनका श्रीमान कम्मने आउजी काम गर्न भारत थिए ।
शारदालाई एचआइभी भएको थाहा हुनेबित्तिकै परिवारका अन्य सदस्यले उनका श्रीमानलाई तत्काल चिठी । लेखे अनि भने ‘तिम्रो श्रीमतीलाई एचआइभी भयो । तुरुन्त घर आउ’ ।
शारदाका श्रीमान पनि श्रीमतीलाई एचआइभी भएको खबर पाउनेबित्तिकै घर आए । एचआइभी भएको थाहा भएदेखि शारदालाई मान्छे जम्मा भएका ठाउँमा अनुहार देखाउन समेत बञ्चित गरिएको थियो । कम्मनेलाई घर बोलाउनुको उद्देश्य शारदाको उपचारको लागि थिएन । शारदालाई गाउँ निकाला गर्नको लागि थियो ।
शारदालाई माइतीघर जान पनि रोक लगाईयो । उनलाई गाउँ छोड्न परिवार र गाउँलेको चेतावनी थियो ।
‘श्रीमान घर आइपुग्नेबित्तिकै मलाई कुट्न थालिहाले । नानाथरी आरोप लगाए । मैले सहनुको विकल्प थिएन’ शारदाले भावुक हँुदै भनिन्, ‘म घर छोडेर जान सकिन, श्रीमान र परिवारले कुटपिट गर्न छोडेनन् । शरीर कुटेर धुलो जस्तै बनाए ।’
संक्रमित भएपछिको ३ वर्ष परिवारको निरन्तर यातना सहिन् । आफूलाई एचआइभी देखिएपछि श्रीमानलाई पनि रगत जाँच गर्न पटकपटक अनुरोध गरेकी थिईन् । तर, श्रीमान कम्मनेले कुरै सुनेनन् ।
शारदालाई एचआइभी देखा परेको ३ वर्षपछि मात्रै उनका श्रीमानले रगत जाँच गरे । उनलाई पनि एचआइभी देखियो । ‘उहाँलाई पनि एचआइभी देखिएपछि ममाथि झन् आरोप थपियो । मैले नै एचआइभी सारें भन्ने आरोप लाग्यो’ शारदाले भनिन्, ‘गाउँलेको पनि कुटाई खाएँ । म माथि लागेको आरोप अहिलेसम्म मेटिन सकेको छैन । तर, श्रीमानलाई एचआइभी देखिएपछि मलाई गर्ने व्यवहार भने बदलियो ।’
त्यतिखेर गाउँमा हुने हरेक सार्वजनिक कार्यक्रम, बैठक लगायतमा सहभागी हुन उनलाई बन्देज गरियो । मेलपात सँगै जाँदा जेठानी देवरानीहरू मलाई छोए एचआइभी सर्छ भनेर अलग हुन्थे । अहिले व्यवहार केही बदलिएको छ । तर, चरित्रमा प्रश्न उठाएर हेर्ने नजर भने पुरानै भएको उनको भनाइ छ ।
उनी एचआइभी संक्रमित हुँदा त्यसको बारेमा अलिअलि थाहा थियो । यौन सम्पर्कबाट मात्रै सर्छ भन्ने थाहा पाएकी शारदाले एचआइभीलाई ‘नौलौ रोग’ भनेर बुझेकी थिईन् । पछि रगत जाँच, स्वास्थ्यकर्मीको काउन्सेलिङपछि यो रोग रगतबाट पनि सर्ने रहेछ भनेर बुझिन् ।
एआरटी (एन्ट्री रेट्रोभाइरल थेरापी) खान सुरु गरेपछि अहिले उनको र श्रीमानको स्वास्थ्य अवस्था सामान्य छ । उनका एक छोरा (१२) र एक छोरी (१४) छन् । उनीहरूलाई भने एचआइभी छैन ।
०००
एचआइभी संक्रमित पुरुष भन्दा महिलालाई समाजमा घुलमिल हुन र सामान्य झैँ जीवनयापन गर्न निकै कठिन छ । तिनैमध्ये प्रतिनिधि हुन्, पूर्वी अछामको तुर्माखा“द गाउँपालिका १ रहफकी धनसरा विष्ट ।
धनसराले २५ वर्षकी हुँदा श्रीमान गुमाईन् । १५ वर्षमा बिहे भएको थियो । त्यसपछि उनका दुखका दिन सुरु भए । अहिले धनसरा ४२ वर्षकी भईन् । श्रीमानको मृत्यु भएको ६ वर्षपछि विसन्चो भएर उनले रगत जाँच गराईन् । जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालय अछामले गरेको स्वास्थ्य शिविरमा रगत जाँच गराउँदा धनसरामा एचआइभीको जीवाणु देखियो ।
२ सन्तानकी आमा धनसरालाई एचआइभीको संक्रमण भएको थाहा भएपछि गाउँमा बस्न सक्ने अवस्था नै भएन । चरित्र गुमाएको नाममा नानाथरी आरोप लागे । गाउँमा उनको लागि बोलिदिने कोही भएन ।
उनलाई थाहा थियो, एचआइभी भएका व्यक्तिसँग यौन सम्पर्क गरे एचआइभी सर्न सक्छ । कि एचआइभी भएका व्यक्तिको रगत लिँदा वा एचआइभी भएका व्यक्तिलाई प्रयोग गरी निर्मलीकरण नगरेको सुई प्रयोग गर्दा पनि एचआइभी सर्छ ।
रगत वा यौन सम्पर्क एचआइभी लाग्ने मुख्य माध्यम हो । तर यो बीचमा उनले न त रगत लिनेदिने गरेकी थिईन् न त यौन सम्पर्क नै । त्यसैले उनलाई आफ्नो शरीरमा एचआइभीको जीवाणु छ भन्ने विश्वास लागेन । २ दिन हिँडेर सदरमुकाम मंगलसेन पुगिन् ।
जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालयबाट आफ्नो रगत जाँच गरेको लिखित रिपोर्ट मागिन् । रिपोर्टमा नै एचआइभी संक्रमित भएको तथ्य थियो । त्यसपछि आफूलाई सम्हालिन् । अनि घर फर्किइन् ।
‘श्रीमान बिरामी भइराख्नु हुन्थ्यो । ३ वर्ष भारतमा पनि बस्नु भएको हो । उपचारको लागि धामी झाँक्रीको विश्वासमा परेर जताजता ठूला झाँक्री, उतैउतै पुर्याईयो’ उनले भनिन् ‘अहिलेको जस्तो अस्पताल पनि थिएनन् । जानेबुझेका मान्छे पनि थिएनन् । मेरो श्रीमानलाई नै एचआइभी भएर मलाई सरेको हो । तर रगत परीक्षण नै नगरी उहाँको मृत्यु भयो ।’
एचआइभी संक्रमण भएपछि उनको दुर्दिन सुरु भए । उनी सम्झिन्छिन्, ‘कस्तोसम्म दिन आयो भने एचआईभी संक्रमित भएको अवस्थामा औषधि त परको कुरा, पेटभरि खानासमेत खान पाइन ।’
यी समस्याका बाबजुद उनले जीउने कोशिस गरिन् । सासू ससुराले घरमा बस्न दिएनन् । यद्यपि उनले हिम्मत हारिनन् । रोगले गाँजे पनि मान्छेलाई हिम्मतले जीउने प्रेरणा दिने रहेछ । मेलापात गरिन् । आफन्तको काम गरिन् । माइतीबाट केही सहयोग मागिन् । अनि छुट्टै घर बनाएर छोराछोरी लिएर बसिन् ।
अहिले उनका छोराछारीको पढाइ पनि राम्रो छ । समाजले उनलाई हेर्ने दृष्टिकोण अझै बदलिएको छैन । तर उनले हिम्मत हारेकी छैनन् । आफ्नाले राम्रो गरे समाजको प्रश्न दोस्रो हो । उनले पनि एआरटी (एन्ट्री रेट्रोभाइरल थेरापी) खान सुरु गरेपछि अहिले स्वास्थ्य अवस्था सामान्य छ ।
छोराछोरीलाई पनि आमाको शरीरमा एचआइभी भएको कुरा थाहा छ । अहिलेसम्म छोराछोरीले पनि राम्रै व्यवहार गरेका छन् । तर छोराछोरी हुर्कदै जाँदा आफूलाई गर्ने व्यवहार बदलिन्छ कि भन्ने चिन्ता भने उनलाई लागिरहन्छ ।
०००
तुर्माखाँद गाउँपालिका १ रहफकी ३७ वर्षीया धर्मा विक पनि एचआइभी संक्रमित हुन् । ७ वर्ष अघि उनका श्रीमानको निधनपछि उनलाई पनि संक्रमण भएको थाहा भयो । त्यतिमात्रै कहाँ, छोरी पनि जन्मँदै संक्रमित भइन् । अहिले छोरी ७ वर्षकी छिन् ।
उनका श्रीमानले लामो समय भारतमा काम गरे । रोगले थिलथिलो भएपछि घर फर्किए । उनको शरीरमा एचआइभी रहेछ । धर्मालाई पनि एचआइभी सर्यो । छोरी पनि संक्रमित नै जन्मिइन् । एचआइभीकै कारण श्रीमानको ज्यान गयो ।
एचआइभीको जीवाणु शरीरमा आउनुमा धर्माको कुनै दोष छैन । न त उनकी नाबालक छोरीको । दोष थियो त भारत छँदा बिना सावधानी परस्त्रीसँग यौन सम्पर्क गर्ने श्रीमानको । तर, अहिले त्यही जीवाणुका कारण पाइला पाइलामा आफ्ना र पराइको हेला र अपमान सहेर बाँचिरहेकी छन् उनी ।
‘यसै पनि महिलालाई कमजोर ठान्ने समाजमा एकल अनि एचआइभी संक्रमित भएर बाँच्न साह्रै गाह्रो रैछ’ धर्माले भनिन्, ‘भर्खर जन्मिएकी छोरीलाई पनि एचआइभी । त्यो बेला आफन्त र अरुले गरेको व्यवहार सम्झिँदा अहिले पनि भक्कानो छुट्छ ।’
हामी अहिले समाज परिवर्तन भएको ठान्दछौं । एचआइभी लागेका व्यक्तिलाई गर्ने व्यवहार पनि परिवर्तन हुँदै गएको भनिन्छ । तर, सामान्य अवस्थाका महिलालाई त दोस्रो दर्जाको नागरिक ठान्ने समाजमा एचआइभी संक्रमितले भोग्ने विभेद र हिंसाको पहाड सानो छैन ।
‘मभन्दा टाढा बस्न खोज्ने, समूहमा रहँदा फरक व्यवहार गर्ने लगायतका विभेद हुन्छन्’ धर्मा थप्छिन्, ‘एकै गाउँमा एचआइभी संक्रमित अलि धेरै भएको ठाउँमा विभेद अलि कम छ । तर, एक दुई जना मात्रै संक्रमित भएको गाउँमा त संक्रमितलाई रोग भन्दा ठूलो पीडा आफन्तको अपमानले र हेला भइरहेको छ ।’
अहिले धर्मा आफ्नै घरमा छन् । शरीरको प्रतिरक्षा प्रणालीलाई बलियो बनाउन सेवन गर्ने एआरटीले उनको शरीरमा रोगसँग लड्ने क्षमता टिकाइराखेको छ । त्यसैले अहिले आमाछोरी दुवैको स्वास्थ्य राम्रो छ ।
तर, धर्मालाई आफ्नो भन्दा बढि चिन्ता छोरीको लाग्छ । समाजले छोरीलाई हेर्ने नजर उसै पनि फरक छ । त्यसमाथि संक्रमित छोरीलाई अरुले फरक व्यवहार गर्ने गरेको धर्मा बताउँछिन् ।
बालबालिकामाथि थप विभेद
अछाममा एचआइभी संक्रमित महिला मात्रै छैनन् । यसको मारमा बालबालिका पनि छन् । बाबुआमाका कारण एचआइभी संक्रमित बनेका बेकसुर बालबालिका त्यही कारणले नैसर्गिक अधिकारबाट समेत बञ्चित छन् ।
उनीहरूलाई छरछिमेकका बालबालिकाबाट टाढा बनाइन्छ । सँगै खेल्न दिइदैन । यी त सामान्य विभेद हुन् । संविधानले राज्यका सबै नागरिकलाई आधरभूत शिक्षामा पहुँचको हक हुनेछ भनेको छ । तर, एचआइभी संक्रमित बालबालिकालाई विद्यालयले समेत विभेद गरेको छ ।
यसैको उदाहरण हुन्, साविकको सान्तडा गाविसकी ४५ वर्षीया इन्द्रसरा साउदका २ छोरा । उनको श्रीमानलाई २०५९ सालमा एचआइभीको जीवाणु देखियो । त्यसको ३ वर्षपछि एचआइभीकै कारण उनको निधन भयो ।
त्यसपछि उनले थुप्रै भेदभाव र लाञ्छना सहनुपर्यो । उनले मात्रै होइन, २ छोराले थप विभेद भोगे । ‘एचआईभी संक्रमितको छोरा हो भनेर मेरो छोरालाई त विद्यालयले पढ्नै दिएन,’ इन्द्रसराले भनिन् ।
एचआइभी भएकै कारण उनीहरु दुबैले २ वर्षसम्म विद्यालय जान पाएनन् । अहिले भने अर्को विद्यालयमा पढिरहेका छन् ।
श्रीमानको निधनपछि परिवारका अन्य सदस्यले २ छोरा र उनलाई घरबाट निकालिदिए । उनी माइतीको सहारामा बसिन् । अहिले छोराको उमेर १४ र १६ वर्ष भयो ।
‘श्रीमानको एचआइभीकै कारण निधन भयो । मलाइ पनि एचआइभी देखियो । यतिसम्म त ठिकै थियो । परिवारको दबाब र गाउँका मान्छेका वचन सहेर बसेकै थिएँ । जब दुई छोरालाई पनि एचआइभी देखियो, तब मेरो विचल्ली भयो’ इन्द्रसराले भनिन्, ‘आज सम्झिँदा पनि कहाली लाग्छ । ती दिन मैले कसरी बिताएँ भनेर ।’
संघर्षले घट्दैछ भेदभाव
अछामका युवाहरूको मुख्य मजदुरी गर्ने थलो भारत हो । किशोरावस्थामै विवाह गर्ने अनि श्रीमती घर छोडेर कमाउन भारत जाने गर्थे । भारत रहँदा असुरक्षित यौन सम्पर्कका कारण एचआइभीको उच्च जोखिममा हुन्थे । धेरैजसो शरीरमा एचआइभीको जीवाणुु पनि लिएर घर फर्किन्थे ।
घर धानेर बसेकी श्रीमतीले कमाउन गएका श्रीमानलाई शंका र प्रश्न गर्ने कुरै भएन । रगत परीक्षण त परको कुरा । अनि श्रीमतीहरू पनि श्रीमानको शरीरमा रहेको एचआइभी बोक्न बाध्य हुन्थे । गल्ती श्रीमानको तर एचआइभी संक्रमित भएपछि लान्छना तथा विभेद भोग्ने चाहिँ महिला ।
अझ ७/८ वर्ष अघिसम्म अछाममा एचआईभी संक्रमित भएका व्यक्तिलाई सार्वजनिक ठाउँमा जान छुट थिएन । उनीहरूले गाउँ समाज भन्दा टाढा रहनुपथ्र्यो । कतिपय परिवारमा त संक्रमित भएको थाहा पाए घर निकाला हुन्थ्यो नै ।
पुरुष त सम्पत्तिको मालिक अनि समाजमा विशेष स्थान हुने व्यक्ति । उनीहरूमा एचआइभी भए त्यति बिघ्न विभेद हुन्थेन, जति महिलाले भोग्नु पथ्र्यो । पछिल्लो केही समययता अछाममा त्यो अवस्था फेरिदैं गएको छ ।
एचआईभी संक्रमितहरू खुलेर औषधि (एआरटी) सेवन गर्छन् । सार्वजनिक ठाँउमा आफ्ना विचार प्रष्टरुपमा राख्छन् । त्यतिमात्रै होइन, निर्णय गर्ने ठाउँमा आफ्नो भनाइ राख्न र उपस्थिती जनाउन उनीहरू अघि सर्छन् ।
बिना गल्ती एचआइभी संक्रमित भएकै कारण परिवार र समाजबाटै पाइएको भेदभाव र समस्यासँग जुधेर आएका महिलाहरू पनि आफू एचआइभी संक्रमित छु भन्न लजाउँदैनन्, डराउँदैनन् र पछि हट्दैनन् ।
मंगलसेन नगरपालिका ३ की ३४ वर्षीया कित्थी साउद आमा समूहकी अध्यक्ष हुन् । ८ वर्ष पहिले एचआईभी संक्रमित भएको थाहा पाएपछि उनी त्यही आमा समूहबाट निकालिएकी थिइन् ।
‘अब यसले सबैलाई छोएर एचआईभी सार्ने भई भनेर आमा समूहबाट निकाले’ उनले भनिन्, ‘त्यो बेला आफू मान्छे भएर जन्मनु नै ठूलो अपराध हो जस्तो लाग्थ्यो । यसरी बाँच्नु भन्दा मर्न पाए नी हुन्थ्यो सोच्थें ।’
अहिले सोचेभन्दा धेरै परिवर्तन भएको उनले महशुस गरेकी छन् । ‘संघर्ष गर्नुपर्छ पछुताउनु पर्दैन । अहिले दिदीबहिनीले पनि कुरा बुझे । मलाई जुन समूहबाट निकालेका थिए, त्यही समूहको अध्यक्ष बनाए’ उनले भनिन् ।
एचआइभी संक्रमित व्यक्ति सबैको माया, हौसला सम्मान पाए अरु व्यक्ति सरह नै जीउन सक्छन् भन्ने सत्यदेवी ओडलाई राम्रोसँग थाहा छ ।
बान्नीगढी जयगढ गाउँपालिका ४ की ओडले एचआइभी संक्रमित जेठाजुका २ सन्तानको हेरचाह गरेकी छिन् । एचआइभीकै कारण उनका जेठाजुको २०६७ र जेठानीको २०६६ सालमा निधन भयो । त्यसयता २ सन्तानको हेरचाहको जिम्मा उनकै काँधमा आयो ।
‘पहिले त गाउँका मान्छे सबै एक भएर मलाई यी छोराछोरी सँगै राखे गाउँभरी एचआइभी सार्छ भनेर एक्लो बनाए’ उनले भनिन्, ‘मेरै आधारमा बसेका २ छोराछोरीलाई मैले नै टाढा राखे कसले हेथ्र्यो र ! त्यसैले सहेरै बसें ।’
अहिले एचआइभी सर्ने कारण र चेतनाको विस्तारले धेरै परिवर्तन भएको उनी बताउँछिन् । ‘स्कुलदेखि गाउँघरसम्म सबैले राम्रै व्यवहार गर्छन् । सबैको घरमा जाने खेल्ने गर्छन्’ उनले भनिन् ।
वाक नेपाल अछामले मंगलसेनमा स्थापना गरेको स्याहार केन्द्रमा औषधि सेवन गर्ने एचआइभी संक्रमितहरू बस्छन् । उनीहरूलाई खाना पकाउने, हेरचाह गर्ने स्याहार गर्ने काम गर्छिन् मंगलसैन ८ की भगवती बोहरा ।
उनी एकल महिला हुन् । श्रीमानको मृत्युपछि छोराछोरीको पालन पोषणमा समस्या आयो । रोजगारीकै सिलसिलामा वाक नेपालले स्थापना गरेको एचआइभी संक्रमितहरूलाई स्याहार गर्ने स्याहार केन्द्रमा पुगिन् ।
सुरुमा संक्रमितलाई खाना पकाउनु पर्ने खुवाउनु पर्ने भन्दा उनी झस्केकी थिईन् । ‘काम नगरौैं छोराछोरी पाल्ने बाटो छैन । काम गरौं भने एभआइभी संक्रमितकोबीचमा कसरी बस्नु भन्ने सोचेर बस्थें’ उनले भनिन् ।
अन्ततः उनले त्यही स्याहार केन्द्रमा बस्नेगरी जागिर थालिन् । त्यतिबेला उनलाई गाउँलेले ‘एड्स ल्याउने भइ’ भनेर आरोप पनि लगाए । तर उनी एचआइभी संक्रमित महिलाहरूसँग काम गर्न थालेको ५ वर्ष भयो । संक्रमित महिलाका दुःखसुख सुन्छिन् । उनलाई कुनै किसिमको चिन्ता छैन ।’
कुल संक्रमित मध्ये ६२ प्रतिशत महिलामा एचआइभी
जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालय अछामको तथ्याङ्क अनुसार अछाममा एक हजार ६ सय २२ जना एचआइभी संक्रमित छन् । गत वर्ष १ हजार ६ सय ११ जना एचआइभी संक्रमित रहेका थिए ।
०७४ साल चैतसम्म ३ जना महिला नयाँ संक्रमित पहिचान भएका जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालय अछामका जनस्वास्थ्य अधिकृत झनक ढुंगानाले बताए । उनका अनुसार गत वर्ष जम्मा संक्रमित संख्यामध्ये महिलाको संख्या ६२ प्रतिशत थियो ।
२०६१ सालदेखि हालसम्म एआरटी (एन्ट्री रेट्रोभाइरल थेरापी) औषधी सेवन गरेका ९ सय ९८ जनामध्ये १ सय ९४ जनाको ज्यान गएको उनले बताए ।