जैविक विविधताको संरक्षणमा महिला सक्रियता

नेपाल डेस्क

---

प्रकाशित मिति : चैत्र १६, २०७३ बुधबार

प्राकृतिक स्रोतको संरक्षण तथा आयआर्जनका क्रियाकलापमा गाउँको पहिचान र जीविकोपार्जनमा महिलाको महत्वपूर्ण योगदान पुग्न सक्छ भन्ने उदाहरण रामपुर गाविसका महिलाले देखाएका छन् । उनीहरुले गाउँमा रहेको चरिङ्गे दहको संरक्षणमा पु¥याएको योगदानले गर्दा ताल लोप हुने अवस्थाबाट जोगिएको मात्र होइन, त्यहाँको प्राकृतिक स्रोत र जैविक विविधताको संरक्षणका साथै स्थानीय समुदायको जीविकोपार्जनमा समेत सकारात्मक परिवर्तन आएको छ ।

हालको घोराही उपमहानगरपालिका वडा नं १ र २ मा अवस्थित चरिङ्गे दह क्षेत्रफल र गहिराइको हिसाबले दाङ उपत्यकाभित्र पर्ने सबैभन्दा ठूलो ताल मानिन्छ । चरिङ्गे सामुदायिक वनभित्र पाँच हेक्टरभन्दा बढीको क्षेत्रफलमा फैलिएको यो ताल केही वर्षअघिसम्म लोप हुने अवस्थामा पुगेको थियो ।

वन फँडानीका कारण ताल वरपरबाट आउने माटोको थेग्रानले तालभित्र पानीको मुहान भए पनि मुहान पुरिएपछि आकासे पानीमा निर्भर हुने भएकाले हिउँदको समयमा पानीको सतह निकै कम हुने गथ्र्यो ।

खसोखास निशुल्क सब्सक्राइब गर्नुहोस् 🙏

अब तपाईँले अमेरिकी भिसा, ग्रीनकार्ड लगायत सम्पूर्ण अध्यागमन अद्यावधिकहरू तथा आवास, कर, स्वास्थ्य सेवा लगायतका विषयमा सूचना र स्रोतहरू छुटाउनु पर्नेछैन। ती सबै सिधै तपाईँको इनबक्समा प्राप्त गर्नुहुनेछ।

इमेल ठेगाना यहाँ प्रविष्ट गर्नुहोस्…

सब्सक्राइब गर्न यहाँ क्लिक गर्नुहोस्

ताल पुरिँदै गएपछि यसले वरपरका बासिन्दाको आयस्रोतमा असरमात्र गरेन, कतिपय वन्यजन्तु पनि सुरक्षित वासस्थानको अभावमा लोप हुन थालेका थिए । तालको अस्तित्व हराउन थालेपछि त्यस वरपर बसोबास गर्ने दलित, जनजाति र अन्य जातिका गरी करिब २०० परिवारको जीवनयापन निकै कष्टकर बन्न थाल्यो । अधिकांश युवा कामको खोजीमा भारत र खाडी मुलुकतर्फ जानुपर्ने विवशता आएको थियो ।

तालको अस्तित्व मेटिने क्रमसँगै त्यसमा आश्रित समुदायको जीविकोपार्जनमा समेत समस्या आउन थालेपछि स्थानीय महिला विभिन्न समूह गठन गरी वनको संरक्षणमा क्रियाशील हुन थालेका छन् । ताल संरक्षण गर्न अलग्गै समिति गठन गरिएको छ ।

बाबुबाजेको पालादेखि तालको वरपर बसी गुजारा चलाउँदै आएकामा एक्कासि उठीबास हुने अवस्था आउन थालेपछि वन जङ्गलको फँडानी हुन नदिन र ताल क्षेत्रको उचित संरक्षणमा महिलासँगै पुरुषले पनि साथ दिएका छन् ।

तालको पानीलाई सञ्चय गर्न तालको वरिपरि अग्लो माटोको डिल बनाउन उनीहरुलाई पर्यावरणीय दिगो विकास एवम् अनुसन्धान केन्द्रले संयुक्त राष्ट्रसङ्घीय÷विश्व वातावरणीय कोषअन्तर्गत साना अनुदान कार्यक्रमले दाङ उपत्यका जैविक विविधता संरक्षण एवम् जीविकोपार्जन परियोजनामार्फत सहयोग गरेको थियो । परियोजनाले ताल क्षेत्रमा पुरिएको भागको माटो फालेर ताल विस्तार गर्ने र तालदेखि उत्तरतिर बायोइन्जिनियरिङ गरी वृक्षरोपणमा सहयोग गरेपछि विस्तारै तालले आफ्नो पुरानो स्वरुप लिन थालेको छ ।

वर्षाको पानीले सोझै माटो बगाएर तालमा ल्याउन नपाओस् भनेर उत्तरी भागमा ३०० बाँसका बिरुवा र अम्लिसोका हजारौँ बिरुवा लगाएर बायोइन्जिनियरिङ गरिएको छ । तालको दक्षिणतर्फ पनि पक्की पर्खाल लगाइएको छ । तालको विस्तारले पहिलेको भन्दा पाँच करोड ४३ लाख लिटर थप पानी अट्ने भएको छ । यस तालको पानीबाट लगभग सय हेक्टर जमिनमा सिँचाइ र स्थानीय समुदायको खानेपानीको स्रोत बनेको छ । तालको दिगो संरक्षणका लागि माछापालन गरी यसबाट प्राप्त आम्दानी तालको संरक्षणमा लगाइएको पर्यावरणीय दिगो विकास एवम् अनुसन्धान केन्द्रका अध्यक्ष डिल्लीबहादुर राउत बताउनुहुन्छ ।

तालको अस्तित्व जोजाएसँगै स्थानीय महिला सामुदायिक रुपमा चरा संरक्षणमा जुटेका छन् । महिला समूहको सक्रियतामा चरिङ्गे र आसपासका अन्य सामुदायिक वनमा पाइने रुख, झारपात, वन्यजन्तु, किरा फट्याङ्ग्राको अभिलेख तयार गर्ने तथा गिद्धको गुँड अनुगमन गरी वैज्ञानिक तथ्याङ्क राख्ने काम भएको छ । नेपालमै पहिलोपटक महिलाको अगुवाइमा गरिएको बोटबिरुवा, चराचुरुङ्गी, जनावर र जडीबुटीको अभिलेखीकरणले यसको संरक्षणमा सजिलो भएको मयुर बचत तथा ऋण समूहका अध्यक्ष देवका पाण्डे बताउनुहुन्छ । उहाँ भन्नुहुन्छ – ‘‘लोप हुने अवस्थामा रहेका बोटबिरुवा, जनावर र चराको खोजी गरी तिनको संरक्षण पनि गरेका छौँ ।”

जैविक विविधताको संरक्षणमा महिलाको सक्रियता यत्तिमै सीमित छैन । महिलाले जङ्गलमा बिरामी र घाइते अवस्थामा फेला पारी ल्याएका गिद्धको उद्धार गरी प्रकृतिमा छाड्ने गरिएको छ । यहाँ बिरामी अवस्थाका गिद्धको उद्धार र उपचार हुन्छ भन्ने व्यापक प्रचारप्रसारका कारण अन्यत्रबाट पनि यस गिद्ध रेष्टुरेन्टमा ल्याउन थालिएको ‘न्याउरी महिला समूह’का सचिव टुकमाया खड्का बताउनुहुन्छ ।

अहिले यस क्षेत्रमा लोपोन्मुख अवस्थामा पुगेको कालो गरुड आएर बस्न थालेको छ भने डँगर जातको गिद्धको मुख्य वासस्थान नै बनेको छ । यहाँ विभिन्न १४ प्रजातिका वन्यजन्तु र ७२ प्रजातिका पक्षी पाइन्छन् । जङ्गलको घनत्व बढेसँगै चरी बाघ, सारस, मयुरलगायतका विभिन्न वन्यजन्तु र चराचुरुङ्गी देख्न सकिन्छ ।

जैविक विविधता संरक्षणसँगै स्थानीय समुदायको जीविकोपार्जनमा सुधार ल्याउनु आवश्यक भएकाले परियोजनाको सहयोगमा महिला समूहमार्फत बेमौसमी तरकारीखेतीलगायत विभिन्न आयमूलक, नेतृत्व विकास एवम् लेखासम्बन्धी तालिम सञ्चालन गरिएको छ ।

खसोखासको युट्युब च्यानलमा थप जानकारी पाउनुहोस्

८ महिनामा १७० भन्दा धेरै विदेशी नेपालबाट डिपोर्ट

थप भिडियो हेर्नुहोस् सब्सक्राइब गर्नुहोस्

यहाँका प्रायः सबै महिलाले बेमौसमी तरकारीखेती गरेर मनग्य आम्दानी गर्न थालेका छन् । हिउँदको समयमा तालमा पानीको परिमाण कम हुने हुँदा गाउँनजिकैको चेपेखोलाबाट पानी पम्पिङ गर्न सकिएमा सिँचाइका लागि सहज हुने ताल संरक्षण समितिका अध्यक्ष अनन्तबहादुर पाण्डे बताउनुहुन्छ ।

मुक्त कमैया, सुकुम्बासी, भूमिहीन दलितको बसोबास रहेको यस क्षेत्रका महिलालाई च्याउखेती तालिम दिएपछि पर्याप्त आम्दानी गर्न सकेको ‘जुरेली महिला बचत तथा ऋण समूह’का अध्यक्ष रुमा सुनारको भनाइ छ ।

तालको संरक्षणपछि यस क्षेत्रलाई पर्यटकीय गन्तव्यका रुपमा विकास गर्न सकिने प्रशस्त सम्भावना छ । अहिले ताल छेवैमा बराहाको मूर्ति स्थापना गरिएपछि धार्मिक पर्यटकको सङ्ख्या पनि क्रमशः बढ्न थालेको छ । वनभोजका लागि पनि यहाँ बिदाको दिन निकै भीड लाग्ने गर्छ । स्थानीय बासिन्दामा जैविक विविधता र पर्यावरण संरक्षणमा आएको चेतनाले छोटो समयमा नै यस क्षेत्रले काँचुली फेर्न सम्भव भएको हो । रासस