भूकम्पमा चौरबाट निकालिएको ‘नयाँ पत्रिका’ महामारीमा घरैबाटः सम्पादक उमेश चौहानको अनुभव
प्रकाशित मिति : आश्विन ८, २०७७ बिहीबार
कोरोना महामारीको मार संचारक्षेत्रले पनि चर्को रुपमा खेपिरहेको छ । एकातिर आर्थिक रुपमा संचारमाध्यमहरु मारमा परेका छन्, अर्कोतर्फ महामारीको बेलामा संचारकर्मीहरुको परिचालनमा समेत चुनौती थपिएको छ । यो अवधिमा फेसबुक, ट्वीटर, गुगल लगायतका कम्पनीहरुमात्र होइन, प्रख्यात अन्तर्राष्ट्रिय संचारमाध्यमहरुले पनि टेलिवर्क विधि अपनाए ।
नेपालका कैयन राष्ट्रिय संचारमाध्यमले पनि यो विधि अपनाएर मिडिया संचालन जारी राखे । यद्यपी सबै काममा टेलिवर्क सम्भव थिएन । खासगरी टेलिभिजनहरुका लागि यो थप चुनौतीपूर्ण थियो भने पत्रपत्रिकाहरुको लागि पनि वितरण लगायतका काम चुनौतीपूर्ण रहे । यो अवधिमा नेपालका केही दैनिक संचारमाध्यम केही दिन बन्द हुने अवस्थामा पनि पुगे । तर नेपालको लोकप्रिय पत्रिका नयाँ पत्रिका दैनिक भने एकदिन पनि बन्द नभई संचालन भइरहेको छ ।
महाभूकम्पको बेलामा चौरबाटै निकालिएको ‘नयाँ पत्रिका’ कोरोना महामारीको अवधिमा कसरी संचालनमा रह्यो? कस्ता कस्ता चुनौतीको सामना गर्नुपर्यो?
सम्पादक उमेश चौहानसँग खसोखासकर्मी अस्मीता खड्काको कुराकानी ।
लकडाउनलगत्तै ‘नयाँ पत्रिका दैनिक’ ले कामलाई अगाडि बढाउन कस्तो योजना बनायो ? कोरोनाको चर्चा हुँदै गर्दा पूर्वतयारी थियो कि थिएन ?
कोरोना आउटब्रेक हुँदा दुनियाँमा यसरी फैलिएला भनेर अनुमान गरिएको थिएन । किनकि विगतमा पनि सार्स, इबोलाजस्ता संक्रामक रोग फैलिने आशंका भए पनि एउटा निश्चित समयपछि नियन्त्रित भए । धेरै देशमा फैलिन पाएन । यसपाली पनि कोरोना सुरुवात भएपछि युरोप, अमेरिकासम्म यो महामारीको रुप लिन्छ भन्ने हिसाब गरिएको थिएन ।
त्यसैले सुरुका दिनमा चीन र विशेषगरी वुहान सहरका बासिन्दाप्रति मात्र सहानुभूति राखेर चर्चा हुन्थ्यो । चीन र वुहान यो विपद्बाट छिट्टै मुक्त होऊन् भनेर कामना गरिन्थ्यो । नेपालमा विदेशबाट आएका मान्छेहरुबाट भौतिक दूरी कायम राख्नुपर्छ र उनीहरुलाई क्वारेन्टीनमा राखियो भने रोकथाम गर्न सकिन्छ भन्ने विश्वास थियो । त्यसैले सुरुका दिनमा स्यानिटाइजर र मास्क लगाउने व्यवस्थालाई नै पूर्वतयारी मानिएको थियो ।
कोरोना हाम्रै घरदैलोमा महामारीकै रुपमा आउँछ भन्ने अनुमान गर्न करिब तीन महिना लाग्यो । खासगरी इरान, इटाली र अमेरिकामा महामारीको रुप लिएपछि र छिमेकी भारतमा पनि संक्रमितको संख्या बढ्न थालेपछि नेपालमा लकडाउन गरिएको हो । आवागमन नियन्त्रित हुन्छ भन्ने अनुमान भए पनि त्यो कुन स्तरको हुन्छ भन्ने यकिन थिएन । त्यसैले यसका लागि त्यस्तो व्यवस्थित पूर्वतयारी कसैको पनि थिएन ।
खासगरी अन्तर्राष्ट्रिय उडानहरु रोकिएपछि संक्रमण नेपाल छिर्न पाउँदैन भन्ने विज्ञहरुको भनाइ थियो । दक्षिणी सीमा खुला छ र भारतमा हाम्रा नेपाली दाजुभाइ श्रम गर्न गएका छन् । उनीहरु लाखौँको संख्यामा फर्किन्छन् भन्ने अनुमान हाम्रो राज्य संयन्त्रले पनि गरेको थिएन । भारतबाट पनि मान्छे फर्किन थालेपछि उनीहरुलाई व्यवस्थित रुपमा क्वारेन्टीनमा कसरी राख्ने भन्ने भन्दा पनि आउनै नदिने नीति सरकारले लियो । त्यसैको कारण पनि लकडाउन बढी कठोर थियो ।
लकडाउन भन्ने व्यवस्था हाम्रो लागि नौलो अभ्यास भएकोले त्यसमा के गर्न मिल्छ र के गर्न मिल्दैन भन्नेमा प्रशासन पनि स्पष्ट थिएन । सञ्चारकर्मीहरु रिपोर्टिङका लागि हिँड्न पाउने कि नपाउने भन्ने पनि स्पष्ट थिएन ।
एउटा मिडिया हाउसलाई पाँचवटा सवारी पास दिने भन्ने सरकारको नीति थियो । जब कि एउटा दैनिक सञ्चारगृहको सञ्चालनमा दुई पांग्रे र चार पांग्रे गरी पाँच सयभन्दा बढी सवारीसाधन परिचालित हुन्छन् । १० चैतको राति अचानक पाँचवटा पास प्राप्त गरेपछि नयाँ पत्रिकालगायत कुनै पनि सञ्चार माध्यमले आफ्नो पर्याप्त जनशक्ति कार्यालयमा उपस्थित गराउने र काम सुसञ्चालन गराउने अवस्था भएन ।
लकडाउन मिडियाका लागि पनि कठोर हुन्छ भन्ने यकिन हामीलाई अघिल्लो रातिसम्म पनि थिएन । विभिन्न संसयका साथमा १० चैतको पत्रिका कार्यालयबाटै फाइनल ग¥यौँ । ११ चैत बिहान सिंगो देश ठप्प भयो ।
यसमा प्रशासनले लगाएको आदेशको पालना त छँदै थियो, महामारीले सर्वस्व बनाउँछ कि भनेर जनमानसमा परेको डरले पनि उत्तिकै काम गरेको थियो । लकडाउन कठोर रुपमा पालना भएपछि हामीले ११ चैतमा सहकर्मीहरुलाई कार्यालयमा उपस्थित गराउन सक्ने अवस्था भएन ।
त्यसैले तत्कालै निर्णय गरेर अत्यावश्यक काममा जुटेका साथीहरुका निवासमा कम्प्युटर र इन्टरनेटलगायतका पूर्वाधारलाई अझ व्यवस्थित गर्ने काम भयो । नेपालमा इन्टरनेट भनेको इमेल, फेसबुक, ट्विटर मात्रै बुझिने अवस्था थियो । त्योबाहेकको कनेक्सन आम प्रचलनमा थिएन । त्यसैले रिपोर्टिङका साथी एकातिर, डेस्कका साथी अर्कोतिर, प्रुफिङका एकातिर र लेआउटका अर्कोतिर । चार–पाँचतिर छरिएको जनशक्तिले एउटै पेजको काम कसरी गर्ने भन्ने हाम्रा लागि चुनौतिपूर्ण नै थियो ।
त्यसैले पहिलो दिन इन्टरनेटको सीमित अभ्यासका आधारमा फाइलहरु सेयर गरेर काम सम्पन्न गरियो । तर, लगत्तै पेज सेयरिङका अनेक एपहरुका विषयमा जानकारी लिने, अभ्यास गर्ने र नयाँ प्रयोग गर्ने क्रम सुरु भयो । विभिन्न एपका आफ्नै गुण र कमजोरी हुनु स्वाभाविक हो ।
फरकफरक एपबाट फरकफरक पाठ सिक्दै हामी एउटा स्थिर प्रयोगमा पुग्न करिब एक महिना लाग्यो । एडिटोरियल मिटिङहरु पनि हामी नियमित रुपमा कार्यालयमै बस्ने चलन थियो । यही लकडाउनले भर्चुअल मिटिङमा पनि हामीलाई अभ्यस्त बनायो । अब यो महामारी नियन्त्रण भएर धेरै विषय सामान्य भए पनि इन्टरनेटको प्रयोगबाट समन्वय गर्ने र कार्यक्षमता बढाउने विषयमा हामीले जे अभ्यास गरेका छौँ, त्यसलाई निरन्तरता दिन सकिने स्थिति छ ।
आपतकालीन अवस्थामा रिपोर्टिङमा जाने टिमलाई परिचालन गर्न केकस्ता चुनौती आए ? रिपोर्टिङ गर्दा कोही संक्रमित भए कि भएनन् ?
लकडाउन हुनासाथ रिपोर्टिङका आयामहरु पनि सीमित भए । सरकारी कार्यालय, अड्डा–अदालत र धेरै हदसम्म अस्पताल पनि बन्द भएकाले अन्य विषयमा समाचार बन्ने क्रम रोकियो । एउटा मात्रै विषयवस्तु बन्यो– कोभिड ।
लकडाउन भएको लामो समयसम्म पनि नेपालमा कोभिडका एक्का–दुक्का केसहरु मात्र थिए । तर, डर भने असीमित थियो । साथीहरुलाई फिल्डमा पठाउन पनि धेरै सोचविचार गर्नुपर्ने अवस्था थियो । त्यसैले अत्यावश्यक रिपोर्टिङमा जाँदा सहकर्मीहरु मास्क, सेनिटाइजर, पञ्जा लगाएर जाने व्यवस्था गरिएको थियो । त्यो अहिलेसम्म पनि कायम छ । रिपोर्टिङको भन्दा बढी चुनौतीपूर्ण काम छपाई र वितरणको थियो । एडिटोरियलको काम भर्चुअल्ली गर्न सम्भव भए पनि वितरणको काम त्यसरी गर्न सम्भव थिएन ।
फेरि सुरुका दिनमा पत्रिकाको कागजबाट भाइरस सर्छ कि सर्दैन भन्नेमा स्पष्ट भनाइहरु आएका थिएनन् । हामीलाई यति थाहा थियो, महामारी उत्कर्षमा पुगेको वेला चीनको वुहानमा पनि पत्रपत्रिका बन्द भएका थिएनन् । इटाली र अमेरिकामा पनि पत्रपत्रिका बन्द भएनन् । त्यसैले नेपालमा पनि बन्द गर्नु हुँदैन भनेर हाम्रो व्यवस्थापन र सम्पादकीय टिमको स्पष्ट अडान थियो ।
यो विषयमा सबैभन्दा ठूलो साथ प्रेस र वितरणका सहकर्मीहरुले दिए । कार्यालयबाट उनीहरुको स्वास्थ्य सुरक्षाका लागि पर्याप्त बन्दोबस्त गरिएको थियो । त्यस्तै, सबै सहकर्मीको कोरोना बिमा पनि गरिएको छ । तर, वितरणमा हिँडेका वेला बिहान झिसमिसेमै ठाउँठाउँमा प्रहरी प्रशासनले रोक्ने, मानमर्दन गर्ने र कहिलेकाहीँ चौकीमा लगेर थुन्नेसमेत काम गरे ।
तर, ती सबै व्यवधान चिरेर वितरणका साथीहरु निरन्तर काममा खटे । जसले गर्दा नयाँ पत्रिकाको वितरण एक दिन पनि अवरोध भएन । अहिले त लकडाउन पूरै हटेकोले रिपोर्टिङमा हिँड्नैपर्ने अवस्था छ । आजका दिनसम्म आइपुग्दा रिपोर्टिङ वा वितरणमा हिँडेका कुनै पनि साथी संक्रमित भएका छैनन् । सहकर्मी सबैलाई सुरक्षित राख्न अधिकतम् प्रयास जारी छ ।
नेपालमा विभिन्न सञ्चार माध्यमबाट पत्रकारहरु निकालिएको भन्दै आन्दोलन पनि भइरहेको छ, यस विषयमा तपाईंको प्रतिक्रिया के छ ?
सञ्चारमाध्यमबाट मात्र होइन, कुनै पनि पेसामा रहेका श्रमजिवीको रोजगारी खोस्नु हुँदैन भनेर हामीले बोल्नुपर्छ । किनकि कुनै पनि संस्थामा व्यवस्थापनको पैसा र दृष्टिकोण मात्र होइन, श्रमिकको विवेक र पसिना पनि लगानी भएको हुन्छ ।
तर, दुःखको कुरा यो संकटको वेलामा संस्था जोगाउन जनशक्ति कटौती गर्ने नीति विश्वभरका विभिन्न व्यावसायिक प्रतिष्ठानहरुले लिएका छन् । त्यसका चपेटामा असंख्य श्रमजिवी परेका छन् । पत्रिकाको सन्दर्भमा पत्रकार मात्र होइन, वितरण, छपाई, बिजनेस र प्रशासनका कुनै पनि कर्मचारीलाई रोजगारबाट विमुख बनाउनु हुँदैन भन्ने स्पष्ट छ । तर पनि एउटा निश्चित समयपछि आर्थिक संकटमा परेका सञ्चारमाध्यमले कर्मचारी कटौतीको प्रयास गरिरहेका छन् ।
खर्च कटौतीका अन्य उपायहरु अपनाउनुपर्छ, श्रमजिवीलाई बेदखल गर्नु हुँदैन भनेर हरेक सञ्चारमाध्यमभित्र र नेपाल पत्रकार महासंघको नेतृत्वबाट सार्वजनिक रुपमा प्रतिवाद भइरहेको छ । फेरि पत्रकारले यो संकटको वेलामा आफ्नो सुविधाभन्दा धेरै सिर्जनाशीलता र पौरखमा ध्यान दिएका छन् । आफ्नो संस्थालाई कसरी अब्बल बनाउने भनेर पनि चिन्ता र मिहिनेत गरिरहेका छन् । त्यसैले सामूहिक इच्छाशक्तिले मात्र संस्थाहरु टिक्छन् र बलिया हुन्छन् ।